Miłość w muzeum i w bibliotece? Historie, których się nie spodziewaliście

Dyrektor Archiwum Państwowego w Szczecinie, dr Jan Macholak: -Miłości szuka pani w archiwum, a nie w parku, na ławce?

Ale kilka dni później zaprosił do obejrzenia zbiorów.

Z dr Janiną Kosman, która sprawuje pieczę nad biblioteką naukową Archiwum, pochylamy się nad epitalamiami, czyli tekstami weselnymi: -Biblioteki mają stylowe pocztówki z XIX i początku XX w., które wrzucają na Facebooka w okolicach walentynek. My w zbiorach mamy druki ślubne z XVII, XVIII w.

Dwa lata temu niemiecki Uniwersytet w Osnabruck wydał encyklopedię starych druków okolicznościowych z europejskich bibliotek i archiwów. Ponad 30 tomów, w tym aż pięć o zbiorach w Szczecinie, bo są imponujące.

Najwięcej jest druków ślubnych i pogrzebowych. Pierwsze zawierały gratulacje i wiersze. Czasami ujęte w formie poezji wizualnej, np. kielicha za zdrowie młodej pary. W Szczecinie tworzyli ją m.in. studenci z Gimnazjum Mariackiego, dla których było to źródło podreperowania kiesy. -Jaka szkoda, że dziś zakochane pary nie zamawiają takich wierszy- wzdychamy z panią doktor. -Nam nie przychodzi do głowy, żeby samemu je im układać, choćby z rymami częstochowskimi. Wybieramy gotowce z internetu.

Ilustracje na starych drukach są jak na dzisiejszych zaproszeniach na ślub: serduszko, dwa gołąbki, złączone ręce, napis ''Ex duobus unum'' (''Z dwojga jedno'').

Napiszemy, że Jolanta Liskowacka, kierownik Działu Zbiorów Specjalnych Książnicy Pomorskiej, jest żoną pisarza Artura D. Liskowackiego. Ale opowiemy o innym pisarzu i miłości. Nie możemy zdradzić adresata listów przechowywanych w Książnicy, bo żyje rodzina. Bohater tej historii był pisarzem i dziennikarzem, mieszkał w Warszawie.

-Często bywał na spotkaniach autorskich na Pomorzu, również zachodnim- opowiada Liskowacka. -Należy przypuszczać, że na spotkaniu w Złocieńcu zrobił jakieś szczególne wrażenie na młodej słuchaczce Krystynie, już pracującej, ale uczącej się do matury.

Dotarła do jego adresu i napisała list. I te listy od Krystyny z archiwum pisarza trafiły do zbiorów Książnicy.

-Ona to osoba wrażliwa, czuła na piękne słowo, pejzaż za oknem -opowiada Jolanta Liskowacka. -Zakochała się w pisarzu. Uczucie kwitnie, bo ta druga strona jakoś na jej słowa, pełne zachwytu, odpowiada. To rozbudza falę uczuć. Nie spotykają się, ale np. umawiają, że o godz. 12, kiedy radio gra w całej Polsce hejnał z wieży Mariackiej, siadają, myślą o sobie. I ona pisze, że wtedy czuje jego bliskość.

Martwi się, że w Złocieńcu trudno o książki z podanej przez niego listy lektur, więc on jej te książki przysyła (Liskowacka chciała historię zatytułować ''Galatea ze Złocieńca''). Cieszy się, że dzięki niemu życie nabrało blasku. Ale pisze, że nigdy nie mogłaby zabrać go komuś- on jest żonaty -bo takiego bólu nie mogłaby zadać innej osobie. Wystarczy, że ona jest tą, która cierpi z daleka.

Trwa to 12 lat. Urywa się nagle. Szpakowaty adresat miał pomysł, by na bazie tych listów napisać powieść. Nie zdążył.

Urodna Jagna, którą ''parło cosik'' w ''Chłopach'', przywiodła mnie do Działu Etnografii Pomorza w Muzeum Narodowym.
-Nie mamy w zasadzie nic o miłości -mówi jego kierownik Iwona Karwowska. O temat zahacza ''Wesele Michała'' Zygmunta Skrętowicza.

To jeden z najbardziej uznanych w latach 60. i 70. twórców ludowych, z Pomorza szczecińskiego- a w tych czasach było z kim rywalizować. Urodzony w 1902 r. w okolicach Tarnopola. Przed wojną z zawodu był kamieniarzem. W 1945 r. osiadł w Worowie pod Łobzem.

W ostatnim roku życia (1971) wyrzeźbił w drewnie grupę ludzi. Z przodu młoda para, kobieta w welonie, z tyłu muzykanci. Wierzymy, że to efekt miłosnego zauroczenia, choć panna młoda smutna. Może poważna chwilą, skupiona na roli?

-W kulturze ludowej w zasadzie mało się mówiło o miłości- tłumaczy Karwowska. -Miłość kiedyś na wsi równała się z przygotowaniem do małżeństwa. Jagnę, która się nie podporządkowała etykiecie, mieszkańcy Lipiec wywieźli na wozie z gnojem poza obręb wsi.

Senat uznał 2015 r. Rokiem Witkiewiczów. Korespondencja Witkacego do żony Jadwigi (na zdjęciu- jej portret), która znajduje się w zbiorach Książnicy Pomorskiej (blisko 1250 listów), jest po prostu zdumiewająca.

Para pobrała się po krótkiej znajomości w 1923 r. Jemu podobało się, że narzeczona nie bardzo ładna, że go nie kocha, że umówili się, że dzieci nie będzie (jak zaszła w ciążę, to usunęła). Po ślubie postanowili nie mieszkać ze sobą. Ona, mimo stwarzania pozorów wampa, była oziębła. Witkacy był erotomanem. Została w Warszawie, on żył w Zakopanem, skąd niemal codziennie słał jej najszczersze listy intymne, nierzadko opisując żonie swoje perypetie erotyczne z innymi kobietami. Przy tym zapewniał Jadwigę o głębokim uczuciu: ''Wiedz, że nie kocham nikogo prócz Ciebie, a reszta to zabawa''. I błagał, żeby go nie opuszczała.
Tak małżeństwo funkcjonowało do samobójczej śmierci Witkacego we wrześniu 1939 r. Na jej grobie w 1968 r. na grobie napisano: ''Ona ocaliła spuściznę literacką St. I. Witkiewicza z pożogi wojennej. Chwała jej za to''.

W Galerii Sztuki Dawnej Muzeum Narodowego przyglądam się portretowi Sydonii von Bork (chyba z XVIII w., artysta nieznany).

Kinga Krasnodębska z GSD: -Słynąca z urody Sydonia dorastała jako dwórka na dworze Filipa I w Wołogoszczy. Zakochała się ze wzajemnością w jego synu, młodym księciu Erneście Ludwiku. Niestety, złamał jej serce, a potem z woli matki poślubił inną, wyższego stanu: księżniczkę brunszwicką.

Monika Frankowska-Makała, kierownik GSD: -Małżeństwa książąt to nie była kwestia miłości, ale pewnych powiązań politycznych, o których przypomnieli rodzice. Może Sydonia od początku nie miała szans, ale przecież to jest cecha młodości: wierzy się, że wszystko jest możliwe.

Kilka kroków od obrazu błyszczą klejnoty książąt Pomorza. Pierścień zaręczynowy księcia Franciszka I (bratanka Ernesta Ludwika) z przodu już nie ma wielkiego diamentu. Z tyłu obrączki tego, co pierścień nosił uwierało zgrubienie przedstawiające złączone dłonie. Częste w biżuterii średniowiecznej i renesansowej.

Książę otrzymał ten pierścień na wieczną miłość od saskiej księżniczki Zofii z okazji ich ślubu w 1610 r. On miał 33 lata, ona dziesięć mniej. Nie wiadomo, czy się kochali, ale nie ma też doniesień, że nie. Potomstwa, tak samo jak w małżeństwach jego braci, nie było. Uznano to za efekt klątwy, jaką Sydonia rzuciła na ich żony. To Franciszek w 1620 r. wydał na Sydonię wyrok śmierci za uprawianie czarów (a może w walczącej o miłość kobiecie zobaczył wywrotowca?). Trzy miesiące później nagle zachorował i zmarł.

Najmłodsi z naszych zakochanych to nastolatki. Chłopak w góralskim stroju siedzi u stóp jasnowłosej dziewczyny w błękitnej spódnicy. Złożył ręce w geście przyrzeczeń. Ona trzyma szarotkę, symbol niewinności. Wpatrzeni w siebie. W tle Tatry, lekko zamglone.

Albo inne płótno. Na skraju lasu usiadła młoda para w dworskich strojach. On delikatnie ujmuje dłoń wybranki, by włożyć jej zaręczynowy pierścień na rękę i ślubować dozgonną miłość. Żadnych ciemnych chmur na niebie. Upojeni ''Przysięgą na szarotkę'' Wojciecha Gersona z 1867 r. (górne zdjęcie) i ''Zaręczynami'' Eugena Klimscha z 1895 r. (poniżej), ze zbiorów Galerii Sztuki Dawnej Muzeum Narodowego, wkraczamy w XX w.

MUZEUM NARODOWE W SZCZECINIE

-Wybrała sobie pani wyjątkowo nieromantycznego typa -zaznacza na powitanie Wojciech Ciesielski z Muzeum Sztuki Współczesnej. Pięć lat temu współtworzył wystawę ''Najprawdziwsze historie z miłosne. Alegorie miłości we współczesnej sztuce polskiej''.
-W Bydgoszczy zarzucono tej wystawie, że nie ma romantycznych wyobrażeń -pamięta Ciesielski. Wyjaśnia to tak: -Przecież w XIX w. epoka była represyjna. Małżeństwa były aranżowane, więc pożądana była prawdziwa miłość romantyczna. Ale kiedy nadeszły czasy, że już ją można mieć, to się okazało, że same z nią problemy. Pierwszy urok mija i nuda. Trudno więc o miłość w sztuce współczesnej. A miłość w kontekście tego nieszczęsnego 14 lutego, to nawet nie wyobrażenie romantyczne, ale mieszczańsko-cukierkowe.

Obraz figur geometrycznych zatytułowanych przez malarza Józefa Hałasa ''Dwie postaci'' (1962 - górne zdjęcie), uruchamia w nas myślenie, że te obłe to kobieta, a kanciaste- mężczyzna.

-Niełatwo do siebie pasują, ale miłość jest ciężką pracą, którą trzeba wykonać, żeby doszła do skutku- mówi Ciesielski (na palcu ma grubą złotą obrączkę). -Obraz wpisuje się w nurt w sztuce polskiej, w którym próbowano przemycać abstrakcję, nieoficjalnie, ale jednak wówczas zakazaną. Na każdej wystawie mogło być najwyżej 15 proc. abstrakcji.

-A to jest ostateczny obraz miłości, do jakiego doszła sztuka współczesna- mówi Ciesielski nad obrazem pt. ''Mały, intymny świat'' Wiesława Szamborskiego (poniżej), który w 1969 r. namalował brzuchatego faceta oraz blondynę w bikini siedzących oddzielnie w dwóch koszach plażowych. -Tu jeszcze jesteśmy w stanie pokazać naszą małą intymność - stwierdza. -Teraz wszystko jest na Facebooku. Tam są piękne statusy: z kim w związku, to skomplikowane. Wszystko na wierzchu. Jak robić w takim momencie sztukę o miłości? Podniecać się historią, że ktoś kogoś kocha?

ZBIORY MUZEUM NARODOWEGO W SZCZECINIE

Malarska ''Pończocha'' Mieczysława Olszewskiego, 1975 r.

-Obraz erotyczny, ale przecież bardziej delikatny niż ''Stworzenie świata'' Courbeta, na którym jest kobieca waginę w dużym zbliżeniu- mówi Ciesielski. -Myśli pani, że gdy malarz podejmuje temat pornograficzny, wkłada w niego mniej wysiłku? Takiego malarstwa też mało mamy. Żyjemy w epoce świerszczyków.

Bardzo ciekawym zjawiskiem była sztuka feministyczna, która w latach 70. pokazała, jak istotnym elementem dla człowieka jest własna cielesność. Mężczyźni raczej nie ruszali tych tematów, bo facet raczej nie musiał się zastanawiać nad swoim cielesnym statusem w społeczeństwie.

Agata Zbylut, artystka sztuk wizualnych, profesor Akademii Sztuki, która kieruje gromadzeniem zbiorów szczecińskiej Zachęty Sztuki Współczesnej. Piękna blondynka, w pracach wykorzystuje swój wizerunek.

Na fotografii ''Jesteśmy milutkie'' z 2002 r. obok suczki przyjęła przymilną pozę uległości. W ''Mogę wszystko'' (2013 r.) w czerwonej sukience i szpilkach jest wirującym uosobieniem seksapilu z męskich wyobrażeń.

-Patrzę na świat oczyma kobiety artystki- podkreśla. -Przyglądam się emocjom, które są we mnie, ale również tym dookoła: emocjom moich przyjaciół, znajomych. Wiele z nich dotyczy pragnienia bycia kochanym. Przybierają różne formy: od tych zalotnych, obiecujących wierność i oddanie, po te najbardziej rozpaczliwe, jak w ''Mogę wszystko'', gdzie postać kobieca na bardzo wysokich obcasach zaklina rzeczywistość przyjmując niemożliwe do powtórzenia figury. Jedynym ostrym elementem zdjęcia są bardzo wysokie szpilki. Fetysz, który w świecie rzeczywistym niemal uniemożliwia swobodne poruszanie się, tu staje się jedynym oparciem.