Ciężkie walki toczyły się tylko o prawobrzeże Szczecina i zakończyły w połowie marca 1945 r. Głównej części miasta wojska radzieckie nie musiały zdobywać, chociaż pierwotne plany niemieckie zakładały zażartą obronę także lewobrzeża. Jednak po tym, jak sowietom udało się sforsować Odrę na południe od miasta, stało się jasne, że Niemcom pozostaje tylko ucieczka.
26 kwietnia Armia Czerwona weszła do ewakuowanego miasta. W jego ruinach kryło się około dwóch tysięcy ludzi: Niemców (także wyczekujących na Sowietów komunistów), ale również Polaków, którzy wcześniej byli robotnikami przymusowymi.
26 KWIETNIA WESZLI CZERWONOARMIŚCI. JAKI SZCZECIN ZOBACZYLI?
Już 28 kwietnia pojawił się w mieście pełnomocnik polskiego rządu, późniejszy prezydent Szczecina Piotr Zaremba (na zdjęciu poniżej). Dokonał krótkiego rekonesansu i wrócił do Piły i Poznania organizować grupę urzędników i fachowców mających ''uruchomić'' opustoszałe miasto.
Fot. sedina.pl''Idziemy chodnikiem al. Wojska Polskiego, echo odbija nasze kroki od ścian niezniszczonych kamienic. Byłem przyzwyczajony do ruin, do zniszczeń i pożarów. Natomiast to, co wówczas było przerażające w Szczecinie, to cicha pustka opuszczonego miasta. Ani żywego ducha ? cisza, którą przerywał szum naszego samochodu'' - pisał Zaremba w swoich wspomnieniach.
70 LAT PO BITWIE O SZCZECIN. PAMIĄTKI PO KRWAWYCH WALKACH
Miasto szybko zaczęło się jednak zapełniać. Wracali nie tylko byli mieszkańcy. Do Szczecina ściągali Niemcy z miast na wschód od Odry. Oni i naprędce uformowane niemieckie władze miasta (składające się z zaakceptowanych przez sowietów komunistów) liczyli, że Szczecin pozostanie niemiecki. W połowie maja w Szczecinie było 6 tys. Niemców, pod koniec maja już 24 tys., w połowie czerwca 61 tys., a 2 lipca aż 80 tysięcy. W dodatku niepewny status Szczecina, spór mocarstw o przebieg polsko-niemieckiej granicy i niejasna polityka ZSRR spowodowały, że po 28 kwietnia 1945 r. polskie władze z Zarembą na czele dwukrotnie musiały wycofać się ze Szczecina. To zniechęcało polskich osadników, których w połowie czerwca było w Szczecinie tylko 1500. Słabość władzy, radzieckie nastawienie na ograbianie miasta, brak wytyczonej granicy na zachód od Szczecina - wszystko to spowodowało, że w mieście rządzili bandyci, szabrownicy, dywersanci i zdemoralizowani żołnierze sowieccy. Brakowało jedzenia. Ludzie umierali z głodu. Wybuchała epidemia tyfusu. Kiedy 5 lipca Piotr Zaremba, w końcu oficjalnie - i jak się okazało - ostatecznie, przejął władzę, sytuacja wcale się nie polepszyła. Szczecin potrzebował jeszcze wielu miesięcy, by przezwyciężyć klęski głodu, codziennych zbrodni, złodziejstwa.
O tamtych dniach opowiadamy przy pomocy relacji świadków.
- 14 i 15 marca 1945 r. znajdowaliśmy się w naszym schronie. Śródmieście było pod silnym ostrzałem artyleryjskim. Z gazety i radia dowiedzieliśmy się o strasznych zbrodniach żołnierzy rosyjskich. Jedna z mieszkanek domu rozmawiała z poszkodowanymi. Opowiadała, że zwycięzcy gwałcili, bez żadnych zahamowań, kobiety i dziewczęta. Wchodzili do piwnic z miotaczami ognia. Byliśmy zgodni co do tego, że należy jak najszybciej opuścić miasto. Późnym wieczorem 16 marca poszliśmy [...] do dworca. Co chwilę przelatywały nad naszymi głowami granaty. Na dworcu panował straszliwy tłok. [...] Bałagan nasilał się podczas ostrzału. Każdy chciał się dostać do podziemnego bunkra. Widzieliśmy kilka pociągów składających się z wagonów osobowych i towarowych. Mimo przeraźliwego tłoku nie rozłączono nas i mogliśmy znaleźć się razem w jednym z wagonów. Ostrzał grzmiał w równych odstępach. Strasznie się baliśmy. Jednak nikt nie opuścił wagonu. Nikt nie chciał ryzykować straty tak ciężko zdobytego miejsca w drodze do wolności.
PŁONĘŁY BRUK I RZEKA. TAK ALIANCI BOMBARDOWALI SZCZECIN
Na zdjęciu: obecna ul. Grodzka podczas bombardowania
W niemieckim Szczecinie był rzeźnikiem u K. Franka w zakładzie przy obecnej ul. Jagiellońskiej 96. Tak wspomina ostatnie dni przed wkroczeniem Rosjan do miasta:
- W marcu 1945 r., gdy Szczecin został twierdzą, wszyscy Niemcy opuszczali miasto i zamykali mieszkania, sklepy. Polaków zatrudnionych w firmach wyprowadzano z obozów zbiorowych w kierunku północno-zachodnim. Pozostałych jeszcze w mieście Polaków zbierano do punktu zbiorczego i planowano ich ulokować w Lasku Arkońskim. Wówczas postanowiłem zostać w oblężonym Szczecinie. Podobnie postanowił mój pracodawca, który postarał się dla nas o przepustkę zezwalającą na pozostanie w mieście. Byli wtedy potrzebni rzeźnicy do kuchni ludowych. W kwietniu 1945 r. Gestapo z Augustastrasse [ul. Małopolska] przeniosło się do Lasku Arkońskiego. Tam właśnie mieściła się kuchnia i zakład rzeźnicki, w którym mnie zatrudniono. Widziałem tam gestapowców i urzędników, którzy ukrywali się przed wejściem Rosjan. Ja również postanowiłem się ukryć w piwnicach rozbitego domu na Augustaplatz [pl. Lotników] i tam przeczekałem do wejścia Rosjan do Szczecina.
Poniżej: ruiny wieży Quistorpa w Lesie Arkońskim
Fot. Cezary Aszkiełowicz / AG
Erich Wiesner, niemiecki komunista wielokrotnie aresztowany przez hitlerowców, od 26 maja do 5 lipca 1945 r. był burmistrzem niemieckiej części Szczecina.
- Byłem przerażony widokiem tego dużego miasta, niegdyś ośrodka przemysłowego i portowego zamieszkałego przez ćwierć miliona ludzi. Tam, gdzie kiedyś kwitło ruchliwe życie i wrzała praca, było teraz pusto i bezludnie. Wszędzie widoczne były ruiny i sterty gruzu. Także z domu, w którym znajdowało się moje małe mieszkanie, pozostała tylko sterta gruzu. Nieco na uboczu całkowicie zniszczonego centrum miasta odkryliśmy odpowiedni dla nas dom. Z zewnątrz wyglądał jak ruina, jednak przez wpół zasypaną piwnicę można było dostać się do kilku nadających się do zamieszkania pomieszczeń.
ZDJĘCIA WYJĘTE Z PONIEMIECKIEJ SKRYTKI NA NIEBUSZEWIE
Coraz wyraźniej było słychać kanonadę. Front był już coraz bliżej. Naziści byli zajęci jedynie tym, aby na czas opuścić miasto. Głośniki po raz ostatni nawoływały pozostałych w Szczecinie cywili do natychmiastowego opuszczenia miasta. Żandarmeria wojskowa przeszukiwała zrujnowane miasto w celu znalezienia ludzi, którzy nie posłuchali rozkazu o ewakuacji. [...] Nikogo nie widać, żadnych cywili, żadnego wojska. A zatem faszyści opuścili Szczecin! Nasi towarzysze powychodzili teraz z piwnic. Byli to ci, którzy do końca należeli do ruchu oporu. Do tego doszli jeszcze uciekinierzy z obozów koncentracyjnych, następnie dezerterzy z Wehrmachtu, nie chcący brać dalszego udziału w bezsensownym mordowaniu, oraz kilka kobiet. W największym pośpiechu zszyto duży transparent z czerwonego materiału. Jednocześnie inni towarzysze rysowali na białym papierze duże, rosyjskie litery, które po wycięciu przyczepili do czerwonego materiału. Litery składały się na zdanie, brzmiące: ''Witamy naszych wyzwolicieli - Armię Czerwoną''. Transparent został rozciągnięty w poprzek nad ulicą, przed domem, w którym się ukrywaliśmy. Miały godziny. Nasze nerwy napięte były do niemożliwości. Nagle dostrzegliśmy przed transparentem dwóch żołnierzy radzieckich z przewieszonymi przez ramiona karabinami. Wśród bezkresnego pola gruzów zbombardowanego miasta stali przed jaskrawoczerwoną materią z wypisanym przez nas pozdrowieniami. Na twarzach obu żołnierzy widniało osłupienie. Nie mogliśmy już dłużej się powstrzymać. Uwolnieni od niesamowitego ciężaru, wyszliśmy z naszych piwnic na powierzchnię i wyciągnęliśmy ręce w stronę wyzwolicieli.
Na zdjęciu: zrujnowana przez wojnę zabudowa Podzamcza i Łasztowni
- W kwietniu 1945 r. byłem zatrudniony w jadłodajni, gdzie obecnie znajduje się Kameralna, przy al. Piastów 16. Przez właściciela zostałem zaopatrzony w przepustkę wystawioną 21 kwietnia z ważnością do 15 maja 1945 r. Chodzenie po mieście w ostatnie dni było bardzo niebezpieczne, ponieważ Szczecin znajdował się w zasięgu ognia artyleryjskiego. Będąc na Wałach Chrobrego widziałem strzelaninę i pociski rozrywające się nad Dąbiem i Zdrojami.
W ostatnią noc przed wkroczeniem wojska radzieckiego do miasta, tj. 26 kwietnia, ucichła artyleria. Tylko samoloty krążyły nisko nad Szczecinem. Miasto jak wymarłe. Rano ja i jeszcze kilka osób stanęliśmy na obecnym pl. Kościuszki. Niemcy, którzy zostali, wywiesili w oknach białe płótna. [....] Pierwsze słowa zamieniłem z oficerem radzieckim, który widząc na moim ramieniu opaskę biało-czerwoną, zadawał różne pytania. Czy w mieście są wojska niemieckie, gdzie mogą się znajdować, czy wiem o rozmieszczeniu magazynów żywności, amunicji, gdzie znajdują się obozy jeńców radzieckich itd. Od wkroczenia [Armii Czerwonej] wybuchały co raz to nowe pożary. Domy paliły się bez przerwy. Prawdopodobnie była to robota sabotażystów, którzy przez długi czas przebywali w mieście. W następnych dniach leżało na ulicach dużo trupów i nie znano przyczyny ich śmierci.
Na zdjęciu: sowieckie haubice kaliber 203 i 280 mm
- Niemcy nadciągali ze wszystkich stron (ci co pouciekali). Nad Odrą koło Urzędu Wojewódzkiego, na łące i na całym terenie wszędzie były namioty i Niemcy leżeli jak śledzie, głodni. Przyjeżdżali tratwami, czółnami, kutrami oraz parowozami i wszystkie piwnice obszukiwali z kartofli. Jeść nie było co. My sobie mały zapas przywieźliśmy. Obecny Urząd Wojewódzki zajęty był przez niemieckich uciekinierów. Gdy pytałem, skąd są, odpowiedzieli: Koslin, Stargard, Pyritz, Danzig, Schneidemuchl, ze wszystkich stron. Gdy widziałem, że cierpią głód straszny, żal ogarnął serce moje. Usunęliśmy Niemców z Urzędu Wojewódzkiego, ja zająłem jeden pokój na parterze.
Na zdjęciu z 1948 r. - dwaj młodzi mężczyźni na tle ruin Podzamcza i Zamku
- Po trzydniowej podróży znalazłem się wreszcie w Dąbiu Szczecińskim, gdzie pociąg stał dosyć długo. Wszędzie było widać ślady wojny: wypalone domki, niekończące się zasieki, rozbite działa, porzucone czołgi, a na torach wykolejone wagony. Wreszcie pociąg ruszył. Powoli zbliżaliśmy się do przeprawy przez Odrę. Wtem rozległa się strzelanina. Po pewnym czasie dowiedzieliśmy się od konduktora, że był to napad uzbrojonej bandy na przednią część pociągu. Napastnicy zostali odparci, ale zginęło przy tym dwóch przygodnych pasażerów. Za chwilę ruszyliśmy dalej. Przeprawa przez szerokie rozlewiska dolnej Odry odbywała się w ślimaczym tempie. Drewniany most, podstawiony na wysokich palach, kołysał się pod ciężarem pociągu, tak jakby miał zamiar runąć za chwilę do rzeki. Pobożniejsi zaczęli się modlić z zamkniętymi oczami. Gdy wreszcie minęliśmy szczęśliwie most i pociąg przyspieszył biegu, konduktor zaczął uprzedzać pasażerów, że Odra ma dwie odnogi i że za chwilę czeka nas przeprawa przez jeszcze jeden taki ''ruchomy'' most. Niektórzy, mniej odporni psychicznie, usłyszawszy to chcieli natychmiast wyskakiwać z pociągu. Inni jednak zatrzymali ich, tłumacząc, że właśnie mijamy podmokłe tereny, porosłe gęstymi krzakami, wśród których ukrywa się podobno sporo uzbrojonych band.
Na zdjęciu - budowa mostu na autostradzie pod Szczecinem
- Życie powracających do Szczecina jest nie do opisania. Wielu mieszka w na wpół zasypanych domach, niektórzy zagrzebali się w podziemiach umocnień na Hakenterrasse [Wały Chrobrego] i żyją tam jak ludzie pierwotni. Życie w niezburzonych domach było zbyt niebezpieczne ze względu na Rosjan, którzy w dzień i w nocy przeszukiwali domy w poszukiwaniu kobiet, wartościowych przedmiotów oraz, jak twierdzili, żołnierzy. Mieszkańcy jaskiń przy Hakenterrasse byli uciekinierami ze wschodniego brzegu Odry. Oczekiwali na prom [statki miały ich wywieźć do Lubeki i innych niemieckich portów]. Niemcy żyli nędznie z jednej racji rosyjskiego chleba, wydawanego jednak tylko pracującym. A także z czarnego rynku przy Hohenzollernstr. [Krzywoustego] i Barnimstr. [al. Piastów], z owoców z opuszczonych działek i ze starych kartofli. Wielu chorowało na tyfus i czerwonkę lub dostawało straszliwej egzemy. Niezliczeni ludzie umierali codziennie. Zagrzebywano ich potem byle gdzie. Ja także wtedy chorowałam i dostałam gorączki tyfusowej.
Na zdjęciu - widok z Podzamcza na port 1946-47 r.
Niepodpisana kopia memoranda komunistów z niemieckiego Zarządu Miejskiego Szczecina z 20 maja 1945 r. skierowanego do radzieckiej komendantury Szczecina:
''Łańcuch gwałtów na kobietach i dziewczętach nie kończy się nawet w niemieckiej dzielnicy [Niebuszewo] i w miejscach pracy. Znane są przypadki, w których 10-letnie dziewczynki i 70-letnie kobiety były gwałcone. Również mieszkania Niemców są nadal plądrowane. Zaopatrzenie ludności w żywność jest zupełnie niewystarczające i zbliża się do stanu katastrofalnego. Od czasu zajęcia Szczecina w dniu 26 kwietnia, czyli w ciągu 24 dni, było możliwe przydzielenie na jedną osobę tylko 300 g chleba, 125 g grochu, dla ciężko pracujących 500 g mięsa i dla części mieszkańców w ostatnich dniach po 1 litrze ciepłej strawy. Nasze niemowlęta umierają, ponieważ nie dajemy im wystarczającej ilości mleka, gdyż posiadane krowy zostały zarekwirowane.''
- Niemcy napływali ze wszystkich stron. W mieście stawało się coraz ciaśniej i niebezpieczniej. Wielu Polaków porzucało dotychczasowe mieszkania i zamieszkiwało wspólnie w okolicy Wałów Chrobrego lub w gmachu województwa. Miasto pęczniało od ludzi, brak było żywności. Zaczął wkradać się głód. A nieodłącznym towarzyszem głodu jest tyfus. Na wejściowych bramach domów coraz częściej wychudzona ręka kreśli słowo ''tyfus''. Trudno byłoby stwierdzić, czy owe napisy w każdym przypadku wyrażały stan faktyczny, czy między nimi nie były napisy-straszaki, jako przestroga przed napadami. Na ulicach i w bramach domów można było coraz częściej spotkać trupy ludzi zmarłych i zabitych. Nocne strzelaniny nie schodziły z porządku, a nie wywoływały zdziwienia również w jasny dzień. [...] Któregoś dnia, przechodząc przez dzisiejszy pl. Zwycięstwa, zauważyłem posuwającą się o lasce postać mężczyzny. W pewnej chwili ów cień człowieka przewraca się na wznak na chodnik; odruchowo podbiegam, aby mu pomóc wstać, kurczowy chwyt dłoni i powolne wyprostowanie palców u rąk i człowiek już nie żył. W mieszkaniach spotykano trupy w fotelach, łóżkach itd., nie tylko pomordowanych i samobójców, lecz zmarłych z głodu, z tyfusu. Innym razem, idąc al. M. Buczka [dziś ul. Piłsudskiego], zadawało mi się, jakobym uległ pewnej halucynacji. Bo oto zobaczyłem przed sobą widok-miraż z powieści Żeromskiego z ''Przedwiośnia'', gdy młody Baryka pcha przed sobą wózek z trupami. Przeraziłem się. A przyspieszając kroku stwierdziłem, że obraz ten nie jest złudną iluzją, lecz realną właściwością Szczecina. Na ręcznym, o dwu dużych kołach wózku, chuda postać z gołą głową, okryta zwisającym z niej łachmanem, wiezie stertę nagich, powleczonych skórą ludzkich szkieletów.
TRUPY NA ULICY. NIEZNANE RADZIECKIE ZDJĘCIA SZCZECINA Z 1945 R.
W pewnym momencie ręka jednego z trupów wsunęła się między szprychy i zahamowała pojazd. Wiozący, chcąc usunąć przeszkodę, oparł dyszle, za które prowadził, na zwisającej podpórce, ale ciężar przeważył i trupy zsypały się ulicę. Pchnięty odruchem zamierzałem pomóc mu, ale poczułem takie obrzydzenie, że nie mogłem powstrzymać się od ucieczki, byle jak najdalej od tego widoku.
- Wysiedliśmy [z pociągu] w Gumieńcach, niedaleko cukrowni i niezwłocznie ruszyliśmy w kierunku śródmieścia. W okolicy Cmentarza Centralnego napadło na nas czterech jakiś osobników, których jednak po krótkiej walce zmusiliśmy do ucieczki. Marsz do miasta kontynuowaliśmy z krwawiącymi ranami na dłoniach i ramionach.[...] Przy najbliższej okazji zameldowaliśmy się w tzw. Komitecie Opieki nad Polakami. Jedyna bodajże wówczas stołówka mieściła się w gmachu szkoły przy ul. Henryka Pobożnego. Posiłki wydawano raz dziennie. Kierownik stołówki, obywatel Lesikowski, dwoił się i troił, żeby coś z czegoś przygotować, ba - ale z czego? A oto jakie było nasze menu w tym czasie: na śniadanie woda lub czereśnie, po które udawaliśmy się wpław na Wyspę Grodzką. Potem, gdy czereśnie się skończyły, zbieraliśmy na tej wyspie jabłka. Na obiad - to co stołówka mogła aktualnie oferować. Podwieczorek wykreśliliśmy z rozkładu dnia. A kolacja - jak śniadanie.
SZCZECIN W 1947 R. W KOLORZE. TAKIEGO ZDJĘCIA NIE WIDZIELIŚCIE
[....] Jakieś braterstwo i familijny stosunek łączyły wszystkich Polaków przebywających wówczas w Szczecinie. Nikt nikogo nie pytał ''za ile''? - każdy pracował, nie zważając na czas i wynagrodzenie, nie szczędząc sił. Nędzne wyżywienie, zakażona woda, zakażone owoce, forsowne życie zrobiły swoje. Wielu, a między innymi ja, ulec musiało epidemii tyfusu brzusznego. Dwa miesiące walczyłem ze śmiercią.
Na zdjęciu Stanisława Dowlasza - tyle zostało ze szczecińskiego portu
Źródła wspomnień:
1. ''Pamiętniki osadników Ziem Odzyskanych''. Wybór i opracowanie Zygmunt Dulczewski, Andrzej Kwilecki, Poznań 1963;
2. ''Z nadodrzańskiej ziemi. Wspomnienia Szczecinian''. Wybór i opracowanie Tadeusz Białecki, Poznań 1974;
3. ''Przegląd Zachodniopomorski'', 1991 r., nr 3;
4. ''Stettin-Szczecin 1945-1946. Dokumenty i wspomnienia''. Wydawnictwo Hinstorff, 1994;
5. Pamiętniki nadesłane na konkurs ''Dzieje szczecińskich rodzin w XX wieku'' w zbiorach Książnicy Pomorskiej
Materiał promocyjny
Materiał promocyjny
Materiał promocyjny
Dzisiejsza gazeta (e-wydanie)
Wszystkie komentarze