Nasze zielone naj, naj, naj... Najwspanialsze naturalne skarby w Zachodniopomorskiem

Jasne Błonia w Szczecinie i rosnące tam dorodne platany klonolistne (ponad 200 okazów) to jeden z symboli Szczecina. Potężne drzewa zdobią wielki zieleniec między Urzędem Miasta a parkiem Kasprowicza. Wiosną pod platanami rozciągają się efektowne 'dywany' krokusów. Między alejami jest największy w mieście trawnik (można pograć w piłkę, poopalać się na kocu, ale też zorganizować plenerową imprezę). Na błoniach rośnie koło 150 gatunków drzew (m.in. jesion mannowy, kłęk kanadyjski) i krzewów. Niektóre mają ponad 100 lat. Jasne Błonia i park Kasprowicza przed 1945 r. nosiły nazwę - na cześć fundatora - Quistorp Park.

Fot. Cezary Aszkiełowicz / Agencja Gazeta

Spod platanów warto wybrać się na Różankę (spacerem kilkanaście minut). Słynne rosarium powstało w 1928 r. z okazji wystawy ogrodniczej, w latach 30. XX w. ogród rozbudowano (ławeczki, pergole, fontanna i... 10 tysięcy róż). W latach 80. Różanka popadła w ruinę. Rosarium odtworzono dopiero w 2007 r., częściowo zachowując historyczny układ alejek i sadząc oryginalne gatunki róż.

Po drugiej stronie miasta można podziwiać najstarsze i najbardziej okazałe drzewa Szczecina. Przy kościele Najświętszej Rodziny w Płoni rośnie lipa św. Ottona. Według legendy zasadzona przez św. Ottona z Bambergu, podczas jego misji na Pomorzu w 1124 r. (niemiecka nazwa 'Ottolinde'). Ten pomnik przyrody ma obwód ok. 9 m (33. miejsce w krajowej klasyfikacji drzew o największym obwodzie pnia) i ponad 30 m wysokości.

Na skraju Puszczy Bukowej rosną dwa dęby Krzywoustego (mogą mieć nawet 600 lat). Grubszy ma w obwodzie ok. 7 m.

W Kliniskach zachwyca drobnolistna lipa Anna o obwodzie pnia 9,2 m (13. miejsce na liście najgrubszych polskich drzew), a w Glinnej - 45-metrowa jodła olbrzymia z pniem o obwodzie prawie 5 m. Symbolem tamtejszego ogrodu dendrologicznego był mamutowiec olbrzymi ? prawie 40 m wysokości, ale pokonały go siarczyste mrozy zimą 1987 r. Po 115-letnim kolosie pozostał wielki pień

Najpotężniejsze drzewo w województwie to jednak platan olbrzym w Chojnie. Ma prawie 11 metrów w obwodzie i sięga 35 m. Rośnie na skwerze przy ul. Wojska Polskiego. Ten platan klonolistny (na zdjęciu) jest trzecim najgrubszym drzewem w Polsce i 99. najwyższym.

W tej ostatniej klasyfikacji Pomorze Zachodnie może pochwalić się jednym okazem w krajowej TOP 10. Daglezja zielona rosnąca w Karnieszewicach pod Sianowem (kilometr od DK6) ma 50 m bez kilku centymetrów (pień ma 'tylko' 3 m). Obok niej rosną trzy inne gigantyczne daglezje o wysokości 46-48,8 m.

W Rejestrze Polskich Drzew Pomnikowych znajdziemy kilkanaście okazów z naszego regionu, m.in. 40-metrowy świerk pospolity (prawie 4 m obwodu) rosnący w wiosce Szczuczarz, w pobliżu Człopy, w powiecie wałeckim. RPDP reklamuje też ponad 30-metrowe jesiony na cmentarzu w Wolinie. Nieznacznie przewyższa je świerk pospolity (ok. 33 m). W Kamieniu Pomorskim, Wolinie i Lubinie pod Międzyzdrojami podziwiać można 35-metrowe topole. Natomiast w Przelewicach, wśród 1200 gatunków i odmian roślin, wysokością wyróżnia się 31-metrowy wiąz szypułkowy. W obwodzie ma ponad 6 m.

Ponad 30-hektarowy ogród dendrologiczny w Przelewicach uznawany jest za jeden z najpiękniejszych w Polsce. Najbardziej kolorowy jest w maju, ale jeździć tam warto przez cały rok. Spacer po ogrodzie japońskim czy oranżerii to niezapomniane przeżycie. Alejki i ścieżki zalane są zielenią, zachwycająco wyglądają skalniaki. Bardzo romantycznie jest nad stawami, w alei róż, wąwozie świerków i ruinach mauzoleum.

Symbolem Przelewic - ogrodu i gminy - jest dawidia chińska (bardzo rzadki, chroniony gatunek z rodziny dereniowatych, potocznie nazywany 'drzewem chusteczkowym'). Podziwiać można tam również świerk tygrysi, świerk Brewera, świerk Wilsona, sosnę drobnokwiatową, klon kosmaty, bambus, cedr altaski, mamutowiec olbrzymi.

A z roślin zielnych m.in. tulejnik amerykański, lepiężnik japoński, rannik zimowy.

Fascynująca jest historia tego miejsca. Przelewice przez ponad 350 lat znajdowały się w posiadaniu pomorskiego rodu von Schack, w 1799 r. przeszły na własność radcy pruskiego ministerstwa skarbu - von Borgstede, który wybudował tam pałac i założył park w stylu angielskim. Na początku XIX w. dobra przelewickie należały już do księcia Augusta ? bratanka Fryderyka II, a później do rodziny von Prillwitz. Wreszcie w 1923 r. nabył je Conrad von Borsig, jeden z potentatów niemieckiego przemysłu metalurgicznego. Jako miłośnik roślin dokonał całkowitej przebudowy parku (1933-38) i jemu to właśnie zawdzięczamy istniejący dziś ogród dendrologiczny. Po 1945 r. pałac i inne zabudowania popadły w ruinę. Przez lata odwiedzających ogród witała zniszczona stodoła i buda z biletami. Droga dojazdowa przypominała tor przeszkód. Zabytkowe obiekty zostały odbudowane i na nowo zagospodarowane dopiero w 2006 r. Prace pochłonęły ok. 20 mln zł. Przelewice to dziś przyrodnicza i architektoniczna perła Pomorza Zachodniego, a także ośrodek badań naukowych, miejsce koncertów i innych wydarzeń kulturalnych. Rocznie przyjeżdża tam nawet 80 tys. osób.

Tłumy turystów przyciągają też ogrody Hortulus w Dobrzycy koło Koszalina. A szczególnie otwarty rok temu przed wakacjami labirynt. Na powierzchni 100 na 100 m rośnie 18 tys. grabów! Były pielęgnowane i formowane przez ponad 10 lat. Wewnętrzne alejki mają 3250 m. Najkrótsza droga przez labirynt mierzy kilometr. Ale można po nim błądzić kilka godzin. Atrakcją nietypowego ogrodu jest wieża widokowa, która umożliwia obserwację całego terenu. I wyprowadzenie z ?pułapki? zbłąkanych gości. Niemal każdego dnia w Hortulusie ktoś się gubi...

Labirynt i inne zielone cuda wymyślili Iwona i Piotr Bigońscy, zagospodarowując kilkadziesiąt hektarów terenu. 2 km od Hortulus Spectabilis (największy grabowy labirynt na świecie) znajdują się inne ogrody: barw, zmysłów, dźwięku. W sumie 28 ogrodów tematycznych. Powstawały od 1992 r. Rośnie w nich ponad 6 tys. gatunków roślin. Można je zwiedzać od wtorku do niedzieli. Także na wózku inwalidzkim lub z wózkiem dziecięcym.

Wrzosowiska kłomińskie są prawdopodobnie największe w Europie. Rozrosły się na setkach hektarów dawnego czołgowego poligonu w pobliżu Bornego Sulinowa. Na piaszczystych łąkach rozjeżdżanych przez gąsienice i koła ciężkich samochodów (poligon był tam już w latach 30. XX w.) niewiele wyrośnie. Ale wrzosy 'lubią' gniecenie, łamanie, ścinanie. Rozkrzewiają się wtedy jeszcze szybciej, bujniej. Rosną na mało żyznych, piaszczystych glebach. Nie lubią tylko cienia.

Kilkaset hektarów porośniętych fioletowymi kwiatami to niezwykły widok (kwitną w sierpniu i wrześniu). Warto się tam wybrać już w tym roku, bo las coraz śmielej (samosiejki) wdziera się na wrzosowiska. Mimo że terenu 'pilnują' pszczelarze i leśnicy - przeprowadzają wycinki itd.

Wielkie wrzosowiska można obejrzeć z roweru - z Bornego jedziemy w kierunku Szczecinka, przy cmentarzu wojskowym skręcamy w prawo i dalej 7 km szlakiem pieszo-rowerowym 'Wrzosy'. Dotrzemy m.in. do punktu widokowego (175 m n.p.m.), a wrócić możemy przez miejscowość Kłomino (Grodek), gdzie kiedyś też było 'radzieckie miasteczko'. Teraz w wiosce mieszka 20 osób. W Bornem Sulinowie radzieckich żołnierzy nie ma od 23 lat. Dawne koszary zamieniły się w ruiny. A tereny na granicy Pojezierza Szczecineckiego i Wałackiego służą turystyce.

Wrzosowiska kłomińskie są obszarem chronionym. W listopadzie 2008 r. utworzono tam Rezerwat Przyrody 'Diabelskie Pustacie'.

Drugie wielkie skupisko fioletowych krzewinek na Pomorzu Zachodnim to Wrzosowiska Cedyńskie (również rezerwat utworzony w 1985 r., ponad 72 ha) w odrzańskiej dolinie. Można je podziwiać z pagórków (nawet 60 m n.p.m.) Cedyńskiego Parku Krajobrazowego. Pod koniec lat 90. wrzosowiska pod Cedynią... spłonęły. Ale są skutecznie odtwarzane. Wykonywane są specjalne przycinki, a od maja do lipca przywozi się na wypas owce - wrzosówki.

Ta romantyczna nazwa 'odżyła' kilkanaście lat temu, kiedy ogromnym parkowym kompleksem zainteresowała się Federacja Zielonych Gaja. Dzięki pieniądzom z UE, zaangażowaniu polskich i niemieckich samorządów (Schwedt), miejsce odzyskało dawny urok i blask. Rewitalizacja kosztowała prawie 3 mln euro. Odtworzono oczka wodne, leśniczówkę, rzeźby Adama i Ewy. Powstały miejsca na ogniska, wiaty, punkty widokowe.

Dolinę Miłości założyła w połowie XIX w. Anna von Humbert, dla męża Carla Philippa. Na 170 ha nad Odrą powstał piękny park z wieloma atrakcjami, takimi jak np. sztuczne stawy zasilane ze Źródła Klotyldy. Było też Wzgórze Uciech, domek w stylu alpejskim, bażanciarnia, Bastion ? punkt widokowy 66 m n.p.m., Biała Altana, Diabelski Most, hotelik, przystań dla stateczków białej floty.

Po 1945 r. park popadał w ruinę - aż do początków XXI w., kiedy Gaja postanowiła go zrekonstruować. Wielkie otwarcie odbyło się w październiku 2011 r. Dolina Miłości jest jednak mniejsza niż sto lat temu. Obejmuje ok. 80 ha. Najłatwiej dojechać tam przez Rosówek, niemieckie Gartz i Schwedt. Stamtąd kierujemy się na Krajnik Dolny i Górny. Za nim skręcamy do wsi Zatoń Dolna. Po polskiej stronie granicy jedziemy przez Gryfino i Widuchową.

Będąc w Gryfinie, warto choć na pół godziny zajechać do ?krzywego lasu?. To ponad sto dziwnie wygiętych sosen. Rosną na obszarze 30 arów, prawdopodobnie od 1934 r. Mają dziwnie uformowane konary. Tuż nad ziemią pień skręca o około 90 stopni i wygina się łukiem ku górze. Tuż obok rosną 'normalne', proste drzewa. Zatem 'krzywe' sosny nie powstały w sposób naturalny. Kto je uformował? Po co? Jak? Prawdopodobnie obcinając konary kilkuletnich drzewek. Rośliny wykształciły boczny pień, który - dążąc do światła - wypionował się. W jakich okolicznościach powstała niezwykła plantacja? Domysły się mnożą. Jedna z hipotez mówiła o czołgach, które rozjechały uprawę i dlatego drzewa wyrosły powyginane. Bardziej prawdopodobne jest, że formowanie drzew służyło ich wykorzystaniu w przyszłości do budowy mebli lub innych sprzętów. Może łodzi?

Jadąc do 'krzywego lasu' ze Szczecina kierujemy się na Gryfino, a później Chojnę. Przed wiaduktem skręcamy w prawo w kierunku Nowego Czarnowa (Elektrownia Dolna Odra). Za pierwszymi zabudowaniami zjeżdżamy w polną drogę. Dojedziemy nią do 'bramy' rurociągu. Od tego miejsca jest już tylko 200 metrów. Przedziwny las w 2006 roku uznany został za pomnik przyrody.

Zmierzając wzdłuż Odry do Szczecina, warto zatrzymać się na Międzyodrzu. Na rozlewiskach między zachodnią i wschodnią (Regalicą) odnogą rzeki można podziwiać fascynującą przyrodę. Bytuje tam około 250 gatunków ptaków, m.in. chronione: żuraw, czapla, bielik, rybołów, sowa błotna. Można też spotkać bobra lub wydrę. Moczary i kanały porastają rzadkie rośliny bagienne ? paproć pływająca, grzybień biały (lilia wodna), grążel żółty, salwinia pływająca, grzybieńczyk wodny, arcydzięgiel litwor, osoka aloesowata. W celu ochrony rzadkich gatunków w 1993 r. utworzono tam Park Krajobrazowy Doliny Dolnej Odry.

Jednym z najpiękniejszych miejsc Międzyodrza jest Kanał Kwiatowy. Rezerwat przyrody (utworzony w 1976 r.) o powierzchni 3 ha. Najlepiej pokonać go kajakiem lub małą łodzią. Znajduje się niespełna kilometr na południowy wschód od Siadła Dolnego (w tej wiosce znajduje się wypożyczalnia sprzętu wodnego). Po przepłynięciu Odry należy wpłynąć w śluzę, a stamtąd już prosta 'kwiatowa' droga. Kanałem - który na mapach oznaczony jest jako Żeglicki Przekop - dopływa się do Żeglicy.

Jej północny nurt poprowadzi w okolice rezerwatu Kurowskie Błota, a dalej - w kierunku Dziewoklicza.

Nawet ?niedzielni wioślarze? bez trudu pokonują trasę z Siadła Dolnego do Dziewoklicza. Wytrawni kajakarze mogą popłynąć jeszcze kilka kilometrów na północ, docierając do Dąbia. To czwarte co do wielkości jezioro w Polsce. Ma około 56 km kw. powierzchni (całość w granicach administracyjnych Szczecina, stanowi 18 proc. powierzchni miasta), długość 15 km, w najszerszym miejscu 7,5 km. Dzieli się na dwie części, na północy Dąbie Duże, na południu ? między ujściem Płoni i Dąbskiej Strugi ? Dąbie Małe.

Jest naturalnym zbiornikiem odrzańskich wód opływowych. Akwen zasilają rozgałęzione ramiona ujściowe Odry i cieki wodne. Ma rozwiniętą linię brzegową, z wieloma wyspami (m.in. Dębina, Czarnołęka, Mewia Wyspa, Radolin, Ostrów Grabowski). Jest jeziorem polodowcowym. Przed tysiącami lat tworzyło całość z Zalewem Szczecińskim. Na skutek akumulacyjnej działalności Odry (zamulanie) ?oddzieliło się? się od zalewu. I spłyciło. Średnia głębokość to niespełna 3 m. Są miejsca, gdzie można by zanurkować na 7-8 m. Nie może być wykorzystywane do dużej żeglugi, ale ma walory rekreacyjne, sportowe. Przez stulecia było głównym miejscem połowów ryb słodkowodnych dla mieszkańców Szczecina i regionu. Nad jeziorem powstawały osady utrzymujące się z rybactwa.

Pierwsze wzmianki o 'stagnum Damb' lub 'Dambe stagnum' (łac.) pochodzą z XIII wieku. Nazwa jeziora taka jak nazwa miejscowa - dziś dzielnica Szczecina, kiedyś miasto - pochodzi od słowa dąb.

Wśród dziesięciu największych jezior w Polsce są jeszcze dwa 'nasze' - Miedwie o powierzchni ok. 3,5 tys. ha i Jamno (2,2 tys. ha) 'łączące' Koszalin z Bałtykiem.

Skarbem Zachodniopomorskiego jest ponad 180 km plaż. Najszersza jest w Świnoujściu, a najwyższy klifowy brzeg - w okolicach Międzyzdrojów. Strome nabrzeże ciągnie się ok. 11 km, aż do Wisełki. Spacer plażą zajmuje trzy-cztery godziny, ale naprawdę warto. Po drodze jest Wzgórze Gosań - wznosi się 95 m n.p. m. Z plaży tam nie wejdziemy. Więc jak? Ścieżka do punktu widokowego wiedzie z przydrożnego parkingu, ok. 4 km za Międzyzdrojami (trzeba kierować się na Dziwnów). Są drogowskazy, oznaczone wejście. Po pokonaniu 400 m leśnym, stromym szlakiem dostaniemy zadyszki... Ale widoki zapierają dech w piersiach. Szczególnie zachód słońca, wzburzony Bałtyk. W pogodny dzień widać Świnoujście i niemiecki Ahlbeck. Zbocze klifu porośnięte jest krzewami, buczyną i sosnowym lasem.

(Co ciekawe - brzeg każdego roku 'cofa się' o około metr, bo to tzw. klif osypiskowy). Niżej i bliżej Międzyzdrojów jest Kawcza Góra (61 m n.p.m.). Wznosi się nad bazą rybacką. Z promenady idzie się kilka minut. Spacerek na szczyt może potrwać kwadrans. Atrakcją Kawczej Góry jest też zejście bezpośrednio na plażę, po zamontowanych dwa lata temu masywnych schodach.

Piękny klif jest również w Trzęsaczu. Na jego szczycie stoi ostatnia ściana XIV-wiecznego kościoła. Kiedy świątynię budowano, wieś znajdowała się ok. 2 km od brzegu! W drugiej połowie XIX w. morze było już tak blisko, że odprawianie nabożeństw było ryzykowne. W 1901 r. runęła pierwsza ściana. Żeby ocalić zabytek przynajmniej na jeszcze kilkadziesiąt lat, wzmocniono brzeg. Niedawno obok wybudowano taras widokowy.

Na klifowym wybrzeżu w Niechorzu atrakcją jest latarnia o wysokości 45 m. Otwarta dla zwiedzających.

Wracając z wybrzeża DK 11 (Koszalin ? Szczecinek), trzeba odwiedzić ?polskie Stonehenge?, czyli Kamienne Kręgi w Grzybnicy. Znajdują się ok. 3 km od wioski. Największy ma średnicę 36 metrów i składa się z 33 głazów o wysokości do półtora metra (od 1,2 m), ustawionych pionowo. W środku znajduje się kamienna stela, otoczona kamieniami polnymi.

Skąd się tam wzięły? Mają prawie dwa tysiące lat i potwierdzają obecność na tych ziemiach Gotów i Gepidów, którzy przybyli z południowej Skandynawii. Miejsca kultu, grobowce budowali z głazów. Archeolodzy pracujący na tym terenie oprócz pięciu kręgów odkryli dwa kurhany, ponad 100 grobów ciałopalnych, płaskie bruki w kształcie koła i trójkąta, stosy ciałopalne. W grobach były m.in. ozdoby ze złota i brązu, przywiezione z Cesarstwa Rzymskiego.

W kulturze Gotów i Gepidów kamienne konstrukcje odgrywały ważną rolę. Były miejscem obrzędów, uroczystości, wieców. Tam zbierała się wspólnota, rozstrzygano spory, chowano dostojników.

Kilkadziesiąt kilometrów na północny wschód od Grzybnicy znajduje się kolejne kamienne cmentarzysko, datowane na 3 tys. lat p.n.e. Czyli tak jak prawdziwe Stonehenge w południowej Anglii. 12 wielkich głazów w lesie przy wiosce Borkowo to jeden z nielicznych w Polsce grobowców megalitycznych. Kamienie ustawione są w dwa równoległe szeregi. Z góry przykrywa je kilka mniejszych. Ten niezwykły 'tunel' był miejscem pochówku wodzów, szamanów. Pełnił też funkcje magiczne: w grobowcu miały mieszkać dusze przodków. Liczono, że ich sąsiedztwo zapewni mieszkańcom pomyślność. Obok megalitu pod Borkowem odkryto jeszcze inne grobowce bezkomorowe (największy o wymiarach 9 na 29 m) i kilka kurhanów z epoki brązu.

Kierując się na południowy zachód, 'potkniemy się' o największy głaz narzutowy w Polsce. Nazwano go Trygław (na zdjęciu). Ma 50 m w obwodzie, 16 m długości, 11 szerokości i 3,8 m wysokości. Jeszcze głębiej siedzi w ziemi. Waży około 2000 ton i ma ok. 700 m sześc. Jak ten olbrzym znalazł się na cmentarzu w Tychowie? Zostawił go tu cofający się lodowiec, 10 tys. lat p.n.e. W czasach pogańskich głaz był miejscem kultu Słowian. Teraz na wierzchołku Trygława zamontowany jest krzyż. Ogromny głaz intryguje tym bardziej, że w dwóch miejscach może być... pusty. Wydaje charakterystyczny dźwięk przy uderzaniu w skałę. W 1954 r. został uznany za pomnik przyrody nieożywionej. Ale już w XIX w. o tym geologicznym cudzie pisano w specjalistycznych pismach naukowych.

Pamiątek po lodowcu jest w naszym regionie więcej. Tych największych nie udało się wykorzystać jako materiał budowlany. Leżą tam, gdzie ?zostały? 12 tys. lat temu. Przykłady? Królewski Głaz w Zatoce Kamieńskiej (w obwodzie ma 20 m, wystaje nad powierzchnię ok. 3 m), ?Bliźniaki? u podnóża góry Zwierzyniec w okolicach Chojny (dwa ogromne głazy narzutowe, większy ma 25 m obwodu ), Dziewiczy Głaz na Drawie. W Puszczy Bukowej największy jest Głaz Krajoznawców (17,5 m w obwodzie).

Co ciekawe - wygląda na 'oderwany' od większej całości. Widać w nim też otwory na ładunki wybuchowe. Kiedy i przez kogo wywiercone? Nie wiadomo. W czasach niemieckich głaz nosił nazwę Greifenstein lub Stein am Berweg.

Popularnym celem wycieczek jest też Głaz Grońskiego, nazwany ? w 1957 r. ? na cześć Stanisława Grońskiego, szczecińskiego alpinisty, przewodnika, krajoznawcy. Wcześniej był 'Kamieniem Aleksandra Świętochowskiego' albo 'Głazem Bolkowym' ku czci Bolesława Krzywoustego. To blok gnejsu szaroróżowego, średnioziarnistego. Również oderwany od większej całości. Ma ponad 12 m obwodu oraz prawie półtora metra wysokości.

Na Pomorze Zachodnie przyjeżdża się plażować, żeglować, jeździć na rowerze, pływać kajakiem. Górskich szczytów do zdobycia tu nie ma (Nizina Szczecińska), ale spacer czy jazda 'góralem' po Puszczy Bukowej to wyzwanie...

Bukowiec - najwyższe wzniesienie głównego grzbietu Wzgórz Bukowych i całego regionu szczecińskiego. Ma 148,4 m. Znajduje się między przełęczami Trzech Braci i Bukową. Wzgórze porośnięte jest starodrzewiem bukowym. Można tam dotrzeć czerwonym szlakiem nadodrzańskim lub czarnym szlakiem górskim na Bukowiec.

Na północny wschód wysunięty jest tzw. Mały Bukowiec, 125,6 m n.p.m.

Najwyższe wzniesienie na Pomorzu Zachodnim znajduje się jednak w gminie Ińsko. Nazywa się Głowacz (na zdjęciu), ma 179,7 m. Jego obszar został uznany za rezerwat krajobrazowy 'Głowacz'. Znajduje się na Pojezierzu Ińskim, w pobliżu jeziora Dłusko. (Około 10 kilometrów od Ińska). Jak powstał? Pozostałość po morenie czołowej ostatniego zlodowacenia (faza pomorska). Niemiecka nazwa 'Kleist Berg', w latach 50. została zastąpiona nazwą 'Kleszczna'.