Zapomniane groby, pionierzy i ich dramatyczna historia [ZDJĘCIA]

Zobaczyła barbarzyństwo: powalone krzyże przysypane ziemią, rozjechane mogiły. Ocalały tylko te wśród drzew, do których spychacz nie mógł wjechać

Był rok 1956. Irena Szymańska, żona Franciszka Szymańskiego, pioniera Szczecina, przypomina sobie ten dzień, kiedy przybiegła do nich zapłakana szwagierka.

- W rozdzierającej rozpaczy krzyczała do mego męża: Franciszku, zaorali nam groby - opowiada pani Irena. - Łkała i tłumaczyła, że poszła z koleżanką na cmentarz, żeby przy mogiłach brata i ojczyma zasadzić kwiatki.

Obaj zmarli w marcu 1946 r. w strasznych męczarniach, poparzeni po wybuchu niby-benzyny kupionej od żołnierzy radzieckich, która okazała się być materiałem do miotaczy używanych na froncie.

- Franciszek Szymański z jeszcze jednym kolegą przyszli do mnie i opowiedzieli o zniszczeniu kwatery - mówi Stanisław Lagun, pionier, w Szczecinie od maja 1945 r. - Kilka dni później poszedłem tam. Krzyże były już wyzbierane, a teren świeżo zryty ziemią i wyrównany.

Dla osadników, którzy przyjechali do Szczecina w 1945 i 1946 r., Kwatera Pionierów na Cmentarzu Centralnym była pierwszym polskim cmentarzem.

Początkowo w ogóle nie wiedzieli, gdzie jest główny cmentarz w opustoszałym mieście. Jeszcze niebezpiecznie było zapuszczać się we wszystkie jego rejony. I trudno, bo ulice były zasypane gruzem, a wiadukty wysadzone przez wycofujących się Niemców. Ciało Teofila Firlika, pierwszego Polaka zabitego w Szczecinie, pochowane zostało przy kościele Jana Chrzciciela na Bogurodzicy. Inni mieli mniej szczęścia: ich kości spoczywały na podwórkach, placach, skwerach.

Wreszcie w sierpniu 1945 r. do Barbary Zaremby, naczelniczki wydziału zieleni zarządu miasta (żony Piotra Zaremby, pierwszego polskiego prezydenta miasta), przybiegli strażacy z informacją, że znaleźli cmentarz. To był Cmentarz Centralny. Od strony ulicy Wierzbowej rozciągał się tam wolny teren, jeszcze przez Niemców przygotowany pod groby. Zarembina wyznacza ten zachodni skrawek na pochówek Polaków. Na środku staje drewniany krzyż, a ksiądz Florian Berlik, pełniący w Urzędzie Miejskim funkcję kierownika wydziału do spraw kościelnych, święci ziemię wokół niego.

Do czerwca 1946 r. miejsce to stało się ostatnią drogą ponad 417 Polaków. Jeszcze dziś znaleźć tu można ocalałe pojedyncze mogiły Polaków pochowanych w 1945 i 1946 r. Na większości z nich widnieje, czasem ledwo już widoczny, napis: Zginął śmiercią tragiczną. Czy ten fakt mógł mieć jakieś znaczenie dla późniejszych losów całej polskiej kwatery?

W październiku 1946 r. brata i kolegę pani Elizy Suchogórskiej zastrzelili oficerowie radzieccy. Ona, brat Marian Wójcik (kolejarz z SOK-u) i ich kolega milicjant Zygmunt Kiełbasa wybrali się wtedy do kina Pionier na Znachora. Biletów nie dostali, poszli odwiedzić koleżankę. Wracali do domu wieczorem.

- Na Ku Słońcu usłyszeliśmy turkot samochodu. Pamiętam, że brat się obrócił i mówi: Nie bójcie się, to Ruskie - opowiada Eliza Suchogórska. - Padły strzały. Kolega upadł od razu. Brat zniknął mi z oczu.

Ona ranna ukryła się za żywopłotem. Do dziś nosi w biodrach kulę. Na moment błysnęła jej ręka strzelająca kilka razy z pistoletu. Rano okazało się, że to do brata. Dostał dziewięć kul. Śledczy, który spisywał protokół, przyszedł później do niej z prośbą, żeby zmieniła zeznanie na bandyci albo przynajmniej sprawcy ubrani w mundury żołnierzy Armii Radzieckiej. Śledczy miał kłopoty u przełożonych.

Stanisław Lagun spisał dziesiątki historii takich śmierci, poświadczonych przez rodziny, świadków. - Oto jest nasz szczeciński Katyń - mówi. - Tu tak samo strzelano nam w tył głowy, zabijano podstępnie, zdradziecko.

Adam Kazek trzy lata spędził w Dachau. Po wyzwoleniu przyjechał z brzemienną żoną (w dziewiątym miesiącu ciąży) do Szczecina. Na Golęcinie otworzył malutki sklepik spożywczy. Motocyklem zwoził towar. Rosjanie strzelili mu w plecy.

Na początku 1946 r. zamordowany został przez uzbrojoną bandę w mundurach radzieckich właściciel jednej z pierwszych polskich restauracji - Zachodniej przy ul. Obrońców Stalingradu. Lokal i znajdujące się piętro wyżej mieszkanie splądrowano i okradziono.

9 lutego 1946 r. w godzinach wieczornych trzej milicjanci, wśród nich Henryk Trzpil, udali się do baru Satyr przy Mickiewicza 24 na interwencję. Po dotarciu na miejsce zastali tam trzech pijanych oficerów radzieckich. Jeden z nich niespodziewanie wymierzył z pistoletu i strzelił prosto w czoło Trzpila. Choć śmierć była na służbie, na pogrzebie nie zezwolono na oddanie salwy honorowej.

Władze były w tej sprawie skrupulatne. Oficjalne pogrzeby przysługiwały tylko tym zmarłym, w których papierach nie napisano, że zginęli z rąk radzieckich żołnierzy.

Nadchodzi rok 1956. Dziesięć lat po zamknięciu zapełnionej Kwatery Pionierów ówczesne władze podejmują decyzję o jej zniwelowaniu. Jak głosi podawana z ust do ust opowieść, spychacz zrównał z ziemią polskie groby pod osłoną nocy. Dzień? Miesiąc? Nikt nie pamięta.

Dlaczego władza ludowa w tak okrutny sposób obeszła się z pierwszymi polskimi osadnikami? Dziś odwiedzający to miejsce pionierzy nie mają wątpliwości.

- Kiedy ludzie odwiedzali cmentarz, pokazywali sobie to miejsce i szeptali: Tu leżą Polacy pomordowani przez Rosjan - opowiada Stanisław Lagun. - Według ówczesnej władzy była to oburzająca nieprawda.

W 1956 r. pojawił się krótki moment odwilży. Rozluźnienie radzieckiego stryczka. - Może władza bała się zamieszek, potencjalnego miejsca kultu czy manifestacji? - dywaguje Lagun.

Inny pionier Szczecina Julian Kot przypomina sobie, że w 1956 r. mówiło się, że kwaterę orze się pod boisko, którego brakowało dzieciom z Gumieniec. Powstawał komitet społeczny, który chodził w tej sprawie do władz. Czyżby decydenci postanowili wykorzystać tę inicjatywę i usunąć miejsce, które było im solą w oku?

A może po prostu ktoś postanowił od nowa przysposobić ten teren pod nowe pochówki? Wydaje się to mało prawdopodobne, a jednak prawdą jest, że o kwaterę konsekwentnie nie dbała administracja cmentarza.

- To prawda - przyznaje Lagun. - Kwatera popadała w ruinę, zarastały ją krzaki i trawa.

Często nie dbały też rodziny, które albo mieszkały w innej części Polski, albo nawet nie wiedziały, że ktoś z ich bliskich tutaj zginął. W 1945 i 1946 r. w Szczecinie osiadło wielu Polaków powracających do kraju z niewoli w Niemczech lub z głębi kraju, szukając szansy na nowe życie. Część z nich straciła bliskich w czasie wojny, część celowo przyjechała sama, aby najpierw się urządzić na "dzikim zachodzie" a potem ściągnąć rodzinę. Wiele mogił pozostawało więc bez opieki.

Jednak były rodziny, które upomniały się o zniszczone groby swoich krewnych.

- Mąż bardzo walczył o grób ojczyma i brata - pamięta Irena Szymańska. - Chodził do komitetu, komitet wysłał go na milicję, milicja do prokuratury - wspomina Irena Szymańska. - Nikt nie chciał przyznać, kto wydał rozkaz. Zbywano go, straszono go, chciano nawet zamknąć, ale on się uparł i upominał.

Takich jak on było podobno 17. W końcu zdesperowani poszli do komitetu wojewódzkiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej z szantażem, że jeżeli nie odtworzą grobów ich bliskich, to oni napiszą o tym do Wolnej Europy, list podadzą przez marynarzy. Poskutkowało. Groby co prawda nie stanęły w miejscu, gdzie leżą prochy, ale w bliskim ich sąsiedztwie, w rzędzie u podnóża kwatery. - Na powrót zniszczonego przez spychacz krzyża zgody jednak nie wyrażono - dodaje Lagun. - Ludzie sami więc wbijali tu białe krzyże, bez tabliczek, przywracające pamięć o pierwszych pochowanych tu Polakach.

O zniszczeniu grobów i interwencji u władz wspomina także nieżyjąca już Stanisława Zwolińska. W liście z 1994 r. wysłanym do szczecińskiego oddziału Telewizji Polskiej (przy telewizji zawiązał się wówczas komitet budowy tablicy pamiątkowej pionierów Szczecina) pisze: (...) kiedy zachodzę na cmentarz i odwiedzam Kwaterę Pionierów, jestem zbulwersowana, jak ta kwatera wygląda (...). Dobrze pamiętam, jak (...) groby znajdujące się w tej kwaterze zostały zrównane z ziemią. Ja osobiście interweniowałam u administracji cmentarza, bo zostały zniszczone groby moich bliskich (...). Po mojej interwencji groby te zostały odbudowane, lecz pozostałych grobów już nikt nie odbudował i nikt nie poniósł odpowiedzialności za ten haniebny czyn

Przez kolejnych 20 lat w miejscu dawnej Kwatery Pionierów niewiele się działo. Nie znaczy to, że sprawa została zapomniana. Przez długie lata bezskutecznie o restytucję kwatery starał się Ludomir Mallow, pionier Szczecina, wiceszef wydziału gospodarki komunalnej UM. W końcu 26 kwietnia 1975 r., w 30. rocznicę przejęcia Szczecina przez Armię Czerwoną, z jego inicjatywy stanął w tym miejscu betonowy obelisk wykonany przez szczecińskiego rzeźbiarza Stanisława Rudzika - pień drzewa ze ściętymi konarami. Konar tak naprawdę maskował krzyż z Chrystusem, o postawieniu którego wtedy władze nawet słyszeć nie chciały. Obelisk opatrzony został napisem Kwatera Pionierów Szczecińskich 1945-46. Obelisk, przesunięty o kilkanaście metrów, stoi do dziś.

Restytucja Kwatery Pionierów stała się życiową misją Stanisława Laguna. Stanął na czele wspomnianego komitetu budowy tablicy pamiątkowej pionierów Szczecina. Z sukcesem. W 1995 r. w kwaterze stanęła kompozycja nagrobna zaprojektowana przez Jakuba Lewińskiego - pięciometrowy krzyż i 11 tablic granitowych z wykutymi 148 nazwiskami pierwszych poległych Polaków.

Wśród historyków nie ma zgody co do losów Kwatery Pionierów. Prof. Kazimierz Kozłowski, dyrektor Archiwum Państwowego w Szczecinie, osobiście powątpiewa w tę historię. Fakt - nie zachował się żaden dokument, który choćby napomykał o tym zdarzeniu. O jej prawdziwości przekonany jest jednak Maciej Słonimski, badacz historii cmentarza. - Nie ulega wątpliwości, że Kwatera Pionierów znajdowała się w tamtej części cmentarza - podkreśla Słonimski. - Nie ulega też wątpliwości, że została zniszczona. Potwierdzają to relacje świadków, głównie pana Laguna.

Stanisław Lagun co roku przy okazji Święta Zmarłych spotyka pod krzyżem pionierów z pierwszymi powojennymi polskimi osadnikami i ich rodzinami. Co roku przypomina dzieje tego kawałka nekropolii. Dla niego bowiem rozdział jeszcze nie został zamknięty.

- Pod zwałami zniwelowanej ziemi zostały prochy pierwszych pionierów. Apeluję o zwrócenie im krzyży. Ta ziemia czeka na to już od kilkudziesięciu lat. Ja żyję po to, żeby zobaczyć Kwaterę Pionierów usłaną 417 krzyżami z imieniem, nazwiskiem, datą urodzin i śmierci każdego szczecińskiego pioniera, który zmarł i został tu pochowany w 1945 i 1946 r.

Kilka tygodni temu Towarzystwo Przyjaciół Szczecina złożyło na ręce prezydenta miasta pismo z prośbą o zapewnienie w przyszłorocznym budżecie miasta funduszy na realizację tego projektu.

28 luty 1946. Pismo komisarza dzielnicy Szczecin-Golęcino A. Downara do naczelnika Wydziału Administracji Ogólnej w sprawie stanu bezpieczeństwa.

(...) Napady rabunkowe mają miejsce w dzień i w nocy, jak ostatnio w nocy z dnia 24 na 25 bm. został dokonany napad rabunkowy na rzeźnika Sadłowskiego Władysława, w czasie którego skradziono mu 20.600 zł gotówką, towaru na 30.000, a żonę jego Zofię Sadłowską postrzelono i leży ranna w miejscowym szpitalu.

W dniu 27 bm. pomiędzy godz. 12.30 a 14, zostali obrabowani w Golęcinie, przez dwóch Sowietów z bronią w ręku:

1. Niewiadomski Stanisław, zam. w Golęcinie, któremu skradziono na ulicy 700 zł, zegarek kieszonkowy, złotą dewizkę i inne rzeczy.

2. Zezon Zommerfeld w centrum miasta, w punkcie najwięcej zamieszkałym, który cudem uszedł śmierci, wytrącając jednemu z bandytów broń i łapiąc go za rękę, przez co pociski poszły w ściankę zamiast w niego, lecz pobito go dotkliwie, że prawą ręką nie może ruszać i jako fryzjer niezdolny będzie do pracy przez pewien okres czasu (...)

3. Florian Jasik w centrum miasta, w punkcie najwięcej zamieszkałym, któremu skradziono 1200 zł. W obawie przed śmiercią wyskoczył oknem z parteru i złamał nogę, leży w miejscowym szpitalu. Przerażenie Jasika i ucieczka jest w zupełności usprawiedliwiona, gdyż był naocznym świadkiem jak spólnik jego Stanisław Pętlinowski został zastrzelony w dniu 10 bm. i sąsiad Adam Kazek w dniu 16 bm. o godz. 14.30 na pryncypilanej ulicy przez Sowietów.

(...) obywatele moi zaczynają już tracić nadzieje na jakąś skuteczną pomoc ze strony władz i skutek jest taki, że stopniowo rodzinami zaczynają opuszczać te tereny.

28 grudnia 1945. Pismo pełnomocnika rządu na obwód Gryfino, który obejmował także Dąbie, obecną dzielnicę Szczecina nazywaną wówczas Stary Dąb:

Chcąc się dowiedzieć o faktycznym stanie i o wyrobieniu sobie subiektywnego poglądu w tych wypadkach, stwierdziłem fakt pewnej nocy na stacji Stary Dąb, iż jak dowiedziałem się, tak żołnierze, jak również i sami Własowcy, którzy są uzbrojeni w automaty, robią awantury, biją sowieckich żołnierzy, nie mówiąc już o Polakach, z którymi w ogóle się nie liczą, mówiąc Ty jobanyj Polak, job twoju mat (...) Taki stan rzeczy nie może dalej istnieć, gdyż paraliżuje bieg i normalne życie, ludzie po godz. 16 nie mogą spokojnie poruszać się po mieście, gdyż banda opryszków grasuje i operuje bezkarnie i samowolnie. Ten fakt powoduje nienawiść do ZSRR i obecnego ustroju demokratycznego. (...) Ja sam, były czerwony milicjant i żołnierz radziecki, wiem i znam regulamin wojskowy, i wiem,  że to nie jest dyrektywa Moskwy, tylko sami niezdysplinowani żołnierze chcąc wygodnie pić, jeść i mieć kochanki, robią bezprawie na konto innego.

29 sierpnia 1945. Pismo zastępcy Dyrektora Kolei Państwowych inż. Dziekońskiego do pełnomocnika rządu Rzeczpospolitej Polskiej na Pomorze Zachodnie:

W ostatnich czasach szerzą się napady band zorganizowanych na pociągi pasażerskie, zdążające z centrum Polski do Szczecina. W szczególności dzieje się to na odcinku Starogród-Szczecin, gdzie bandy dobrze uzbrojone w mundurach armii radzieckiej, terroryzując podróżnych, grabią ich mienie, a kobiety wyciągają z wagonów i gwałcą je. Podobne fakty mają miejsce na porządku dziennym. W dniu woczorajszym ze zdążającego do Warszawy poc. nr 525 przed mostem rzeki Odry wyrzucili konduktora rewizyjnego i siedem kobiet grabiąc ich ostatnie mienie. Wieczorem dnia 28 b, dokonany był napad rabaunkowy na stacji Szczecin Główny na odchodzący do Warszawy poc. nr 526.

17 wrzesień 1945. Meldunek szefa Wydziału Śledczego Komendy Milicji Obywatelskiej w Szczecinie w sprawie napadu żołnierzy sowieckich na więzienie śledcze w Szczecinie:

W nocy z dnia 15 bm. na 16 bm. około godz. 12 uzbrojeni żołnierze sowieccy usiłowali rozbroić strażników więziennych, przy więzieniu śledczym w Szczecinie i wypuścić na wolność znajdujących się tam 2-ch wojskowych sowieckich. Straż więzienna przy użyciu broni odparła atak, przyczym 1 żołnierz sowiecki został zabity, a 1 ciężko ranny.

9 marzec 1946. Informacja Komendanta Wojewódzkiego Milicji Obywatelskiej przesłana do Urzędu Wojewódzkiego:

Zawiadamiam, że dnia 8.3.46 r. około godz. 20, w Szczecinie, przy zbiegu ul. Parkowej i Jacka Malczewskiego, trzech funkcjonariuszy MO: Polkowski Stanisław, Górski Jarosław oraz Dzięcioł Tadeusz, zostali zatrzymani przez 2 żołnierzy Armii Czerwonej uzbrojonych w automaty, po sprawdzeniu dokumentów żołnierze ci odeszli parę metrów, gdy wtem z pobliskich krzaków wyszedł trzeci żołnierz sowiecki, również uzbrojony w automat i powtórnie zażądał dokumentów i zezwolenia na posiadanie broni. Wymienieni milicjanci sięgnęli do kieszeni i w tym momencie padła seria z automatu i wszyscy trzej milicjanci padli ranni na ziemię. Napastnicy zabrali im broń krótką i oddając strzał do st. sierż. podch. Tadeusza Dzięcioła, który konał - zbiegli. St. sierż. podch. Tadeusz Dzięcioł po paru minutach skonał, pozostali zaś w stanie bardzo ciężkim przewiezieni zostali do szpitala św. Karola, gdzie po operacji Polkowski Stanisław zmarł, a Górski Jarosław walczy ze śmiercią.

podpisano: Komendant Wojewódzki MO Suchanek, kapitan

20 wrzesień 1946 Meldunek komendanta MO:

W dniu 19.91946 o godz., 18-tej 30, przy ul. Krzywoustego 25 do sklepu kupca Potrebicza, weszło dwóch żołnierzy radzieckich zapytując się Poterbicza czy jest właścicielem sklepu, gdy otrzymali odpowiedź potwierdzającą, jeden z żołnierzy wyjął pistolet żądając wydania pieniędzy. W tym czasie Potrebicz wyskoczył ze sklepu na ulicę alarmując milicję, w biegu na drugą stronę ulicy żołnierz sowiecki oddał pięć strzałów, raniąc Potrebicza w nogę. Sprawcy po dokonaniu czynu zbiegli w kierunku ul. Bohaterów Warszawy, ukrywając się w zburzonych domach.

W kilka minut po wypadku przybyła Milicja Obywatelska, która zarządziła za zbiegami pościg. W czasie pościgu Sowieci stawiali pozycję obronną nie pozwalając się ująć, oddając kilkakrotnie serię strzałów z automatu i z pistoletu. Po trzygodzinnym pościgu zostali ujęci i osadzeni w areszcie tutejszej komendy.

Kwatera Pionierów położona jest w zachodniej części Cmentarza Centralnego. Jej lokalizację zaznaczyliśmy czarnymi kropkami. Łatwo ją odszukać. Kwatera położona jest na niewielkim wzgórzu. Górujący nad nią srebrny krzyż widać z daleka.