Szlakiem pomników szczecińskiej niezgody z Maciejem Słomińskim

Spacer zaczynamy pod ustawionym w centralnym punkcie miasta po wojnie pomnikiem ku chwale sojuszniczej armii, który decyzją szczecińskich radnych czeka na usunięcie z pl. Żołnierza Polskiego (z uchwałą wystąpił klub radnych PiS).

-Chciałabym, żeby ten pomnik, odpowiednio opisany, tu pozostał. Jest częścią historii miasta- zagajam pod stojącym od 1950 r. pomnikiem Wdzięczności dla Armii Czerwonej.

ARCHIWUM PAŃSTWOWE W SZCZECINIE

-Sprawa stała się polityczna. Nie ma ani ze strony polskiej, ani rosyjskiej odpowiedniego podejścia do tego tematu, żadnego dystansu -odpowiada Maciej Słomiński.

A jako prezes Stowarzyszenia na rzecz Cmentarza Centralnego ucina: -Na cmentarzu nie ma na ten pomnik miejsca [radni zdecydowali, że właśnie tam ma trafić monument ? red.]. Jest zdecydowanie za duży. Gdziekolwiek się go postawi, będzie działał destrukcyjnie na całość założenia.

Co powinno powstać na opustoszałym pl. Żołnierza?

-Wcześniej stawiano pomniki władcom, ale w XIX w. pojawiły się pomniki poetów, twórców, działaczy- opowiada historyk sztuki. -Dziś stawianie człowieka na cokole to anachronizm. Ludzi czci się obecnie przez fundacje, projekty, nazywanie ich imieniem placów, budowli. W przestrzeni publicznej buduje się pomniki poświęcone ideom, np. pomnik Holocaustu, a ich forma odbiega od dosłowności. [Pomnik Holocaustu w Berlinie to setki betonowych bloków-steli ustawionych w szeregach- red.].

-Czy mamy się naginać do gustu ludzi, czy te gusty kształtować? -pyta Słomiński. -Najlepszym ustrojem dla stawiania pomników nie jest demokracja, tylko oświecony autorytaryzm.

Nie podoba mu się Anioł Wolności. Przy wyborze tego projektu koronną argumentacją było, że podoba się rodzinom ofiar Grudnia 70.

Ale najpierw był konkurs na pomnik, który wygrały tzw. Fantomy -kompozycja rzeźbiarska zespołu Jerzego Lipczyńskiego. Projekt zakładał, że między jezdniami Trasy Zamkowej przechodzić się będzie obok ponad stu figur przywołujących skojarzenia z pochodem demonstrantów.

Fot. Dariusz GORAJSKI/ AG

Jednak gdy prezydentem Szczecina został Marian Jurczyk, zaraz podjął skuteczną krucjatę przeciwko Fantomom, które nazwał ''nieporozumieniem''. Potem były inne propozycje, m.in. fala z żaglem w kształcie krzyża oraz Robotnicza Pieta realistycznie przedstawiająca stoczniowca podtrzymującego rannego demonstranta.

Fot. Dariusz Gorajski / AG

Ostatecznie rada miasta przegłosowuje projekt anioła z cierniową koroną płynącego łódką, autorstwa Czesława Dźwigaja. Już dziesięć lat temu szyderczo nazywanego ''skejterem z pl. Solidarności''.

Inna rzeźba Dźwigaja stoi przed szczecińską archikatedrą. To Matka Boska Niepokalana, która na spękanym cokole stanęła w 1991 r. Przed wojną miejsce to zajmowała figura szczecińskiego kompozytora i kantora Carla Loewego, którego serce zostało wmurowane pod jego ukochanymi organami w tym kościele.

-Matka Boska mogłaby stanąć na pomyślanej dla niej kolumnie, bo przecież ta figura jest za mała do takiego cokołu -mówi Słomiński.

OLAF NOWICKI

Maszt ze statku ''K. Maciejewicz'' zniknął z wlotu Trasy Zamkowej trzy lata temu, przy okazji remontu. Ponad 20 lat witał wjeżdżających do centrum, sygnalizując morskie tradycje miasta. Był też swoistym pomnikiem wyjątkowej postaci Kapitana Kapitanów.

Środowiska morskie miały do niego naturalny sentyment. Dzieciom mówiło się, że tam zakopany jest statek.

Obiekt jest wyremontowany, ale nie wrócił na stare miejsce.

Fot. Cezary Aszkiełowicz / Agencja Gazeta

Muzeum Narodowe, właściciel masztu, deklaruje, że jeśli miasto jest zainteresowane, chętnie udostępni eksponat ''do celów pomnikowych''. Miasto deklaruje, że chętnie udostępni teren pod lokalizację pomnika. Na wniosek Muzeum. W ten sposób obie strony pozbywają się kłopotu.

Fot. Cezary Aszkiełowicz / Agencja Gazeta

Kto kocha Colleoniego? Ktoś wyrył na cokole serce.

Do zakończenia II wojny światowej ta rzeźba, jako ozdoba kolekcji kopii wzorcowych rzeźb (oryginalny pomnik stoi w Wenecji) pokazywana była w Muzeum Miejskim, skąd jako mienie poniemieckie trafiła do Warszawy. Tam żaden reprezentacyjny plac nie wchodził w grę: XV-wieczny włoski najemnik ani historycznie, ani stylistycznie nie pasował do stolicy. Trafił więc na dziedziniec stołecznej Akademii Sztuk Pięknych. Studenci pierwszego roku męczyli się, szkicując go, a w nocy chętnie przemalowywali koniowi genitalia.

15 lat temu m.in. na łamach ''Wyborczej'' rozpoczęła się dyskusja na temat jego powrotu. Intencje były takie: odebrać Warszawie to, co kiedyś było szczecińskie, przywrócić miastu kawałek jego historii.

W 2001 r. Szczecin podpisuje umowę z ASP w sprawie przekazania kopii pomnika Colleoniego. Trzeba zapłacić za odlew kopii z kopii, który zostanie w Warszawie.

Colleoni wrócić na swoje miejsce nie może. Dziś tam, gdzie stał przed wojną, jest widownia Teatru Współczesnego. Pomnik na pl. Lotników w 2002 r. odsłonili Guardo Colleoni, praprapra... wnuk Bartolomea oraz ówczesny prezydent Szczecina Edmund Runowicz.

Runowicz powie, że to moment przełomowy, że tak manifestujemy szacunek dla podwójnego rodowodu miasta, z którym się już pogodziliśmy, że nie odcinamy się już od niemieckiej historii Szczecina.

Ale zaraz pojawiły się zarzuty, że taki pomnik nic nie mówi o tożsamości miasta i że to za drogo kosztowało.

-Przecież Colleoni nie funkcjonuje w Szczecinie jako pomnik, tylko jako rzeźba, która tu była i tu wróciła- dziwi się Maciej Słomiński. -Owszem, można zastanowić się nad miejscem, bo teraz jest źle wyeksponowany. Plac, który dla niego powstał, jest za duży.

I wzdycha: -Może wyszliśmy na tym jak Zabłocki na mydle?Warszawa ma nowego Colleoniego odlanego z brązu, a do nas wróciła rzecz nieprzystosowana do stania na powietrzu, stąd są problemy z konserwacją.

Fot. Cezary Aszkiełowicz / AG

Przed wojną w okolicy Czerwonego Ratusza stała Sedina, rzeźba-fontanna autorstwa Karla Ludwiga Manzla. Najważniejszym elementem monumentalnej konstrukcji była trzymetrowa postać krzepkiej młodej kobiety trzymającej na ramieniu fragment ożaglowania. U jej stóp, na dziobie statku, opierał się bóg handlu Merkury.

Uważa się, że monument mógł zostać przetopiony na kule w czasie wojny. O jego rekonstrukcji mówi się od końca lat 90. XX w. Przeciwnicy nazywają Sedinę ''germańskim bożkiem'' (słowa obecnego wojewody Piotra Jani), widzą w niej przykład szerzenia pangermańskiej ideologii, która zaowocowała w historii nazizmem (prof. Filipowiak, prof. Białecki).

CEZARY ASZKIEŁOWICZ

-Oczywiście, XIX w. był okresem nacjonalizmu, w którym eksponowano symbole narodowe, etniczne, ale Sedina nie miała wymowy antypolskiej. To miała być personifikacja morskiego Szczecina, jego ambicji. To jest napisane w artykule, który ukazał się po odsłonięciu pomnika- tłumaczy Słomiński. -Dyskutowaliśmy w gronie historyków sztuki o Sedinie. Padały opinie, że nie było to dzieło bardzo wybitne i odtwarzanie go mija się z celem. Panuje dziwne przekonanie, że wszystko, co zostało zniszczone, można zrekonstruować. A może lepiej pomyśleć o zbudowaniu pomnika Sediny współczesnego Szczecina?

Przed wejściem do szpitala przy Unii Lubelskiej warto wspiąć się na pagórek porośnięty lipami, który kryje rdzewiejącą kolumnę.

W 1808 r. okupujący Szczecin Francuzi postanowili uczcić zbliżające się urodziny Napoleona usypaniem na sąsiadującym z ich obozem wojskowym wzniesieniu kopca, który nazwali Wzgórzem Napoleona. Kilka lat później, po kapitulacji i wyjściu z miasta wojsk napoleońskich, nazwa została zmieniona na Wzgórze Niemieckie, a żeliwną kolumnę zwieńczył Krzyż Żelazny. Tak stała się ona pomnikiem niemieckich żołnierzy, którzy zginęli w walce z wojskami Napoleona.

-To przykład całkowitej zmiany znaczenia pomnika, kiedy upamiętnieniu nadaje się zupełnie inną wymowę- mówi Słomiński. -W nieopublikowanej monografii pomników szczecińskich, którą zrobiłem z Andrzejem Łazowskim, nazwaliśmy to ''zmianą warty''. Obecnie to miejsce wymaga gruntownej konserwacji.

Na prywatnej posesji w Mierzynie stoi zrobiony z betonu orzeł. W międzywojniu stał na starym cmentarzu przykościelnym w Zdrojach i upamiętniał mieszkańców Finkenwalde, którzy zginęli w czasie pierwszej wojny światowej.

Prawdopodobnie podczas budowy nowej plebanii na początku lat 70. XX w. pomnik zatopiono w stawie przy ul. Sanatoryjnej, skąd wydobyto go przy okazji budowy garażowiska.

-Pomniki dedykowane tym, którzy zginęli w czasie I wojny, były niemalże w każdej miejscowości. Ale ten jest bardzo ciekawym pod względem plastycznym przykładem ekspresjonizmu- podkreśla Maciej Słomiński. -Powinien wrócić do Zdrojów i stanąć tam na cmentarzu.

archiwum

Stojące na pl. Zwycięstwa niedaleko Bramy Portowej brązowe popiersie romantycznego poety to jeden z trzech pomników ze Lwowa, które po wojnie znalazły swoje miejsce na ziemiach zwanych odzyskanymi (pomnik Aleksandra Fredry stanął na Rynku we Wrocławiu, Jana III Sobieskiego na Targu Drzewnym w Gdańsku). Szczecinowi przypadło popiersie Kornela Ujejskiego. Jego odsłonięcie we Lwowie w 1901 r. stało się okazją do wielotysięcznej manifestacji patriotycznej.

Do Szczecina trafił w 1956 r. z ówczesnego ZSRR i cicho stanął przy Bramie Portowej. Władze nie chciały zbytnio popularyzować czegoś, co mogło wywoływać niepotrzebny sentyment za kresami wschodnimi. Do dziś stoi niemal zapominany. A to jedyny zabytkowy polski pomnik w Szczecinie.

OLAF NOWICKI

Głaz u zbiegu ulic Asnyka i Kołłątaja, na skwerze nazwanym imieniem Ryszarda Kuklińskiego, też jest mu dedykowany.

Kontrowersje wzbudzała postać bohatera monumentu, generała Ludowego Wojska Polskiego i tajnego współpracownika CIA. Głaz stanął w ubiegłym roku i jest bazgrany napisami ''zdrajca'', które czyszczą członkowie Stowarzyszenia Kontra 2000, którzy wystarali się o jego posadowienie.

Przy okazji skwer wyremontowano.

Nie sposób nie wybrać się z Maciejem Słomińskim na Cmentarz Centralny. Tu, po zachodniej stronie al. Okólnej, stoi od 1978 r. dziś zapomniany pomnik Działaczy Ruchu Robotniczego. Na frontowej ścianie wielkiej bryły twarz robotnika.

-Opiekowało się nim SLD, dziedzicznie po PZPR. Teraz zarasta chwastami- mówi Słomiński. -To kwestia całej kwatery Ruchu Robotniczego. Powinien powstać program kompleksowej rewaloryzacji Cmentarza.

Kopia Matki Ziemi Ernsta Barlacha stoi w pasie zieleni od południowej strony basenu poniżej kaplicy głównej. -Była symbolem tego Cmentarza. Udało się symbolicznie ją przywrócić. Ludzie odbierają ją jak pomnik, palą przed nią znicze -mówi mój przewodnik.

CEZARY ASZKIEŁOWICZ

Oryginał zamówiła u wybitnego rzeźbiarza szczecińska rodzina kupiecka Biesel. Ernst Barlach prace rozpoczął jesienią 1920 r., a był to dla niego czas trudny: jego cierpiąca na depresję matka popełniła samobójstwo. Zapewne pod wpływem tego zdecydował się na rzeźbę wyobrażającą Matkę Ziemię.

W 1938 r. skonfiskowano i zniszczono w Niemczech 381 dzieł Barlacha jako przykład ''sztuki zdegradowanej''. W tym samym roku artysta zmarł.

Muzeum Ernsta Barlacha w Güstrow, rodzinnym mieście artysty, zwróciło się po wojnie z prośbą o przekazanie Matki Ziemi do ich zbiorów.

Gdy Niemcy przyjechali po rzeźbę, okazało się, że leży ona na ogromnym stosie wyrzucanych ze szczecińskiej nekropolii poniemieckich nagrobków. W 1967 r. Matka Ziemia wyjechała z Polski. Pięć lat temu powstała stojąca obecnie na Cmentarzu kopia.

Gościem Trafostacji Sztuki był w 2013 r. niemiecki performer Christian Jankowski, który ze Szczecina pojechał do Warszawy, gdzie dla CSW Zamek Ujazdowski zrealizował ''Historię wagi ciężkiej''. Zaprosił do akcji polskich ciężarowców, by siłą swych mięśni spróbowali podnieść kilka warszawskich pomników i tym samym zmierzyli się z Historią.

W trykotach z napisem ''POL'' siłowali się m.in. z pomnikami Willego Brandta i Małego Powstańca -okazały się nie do ruszenia. Za to podnieśli Ludwika Waryńskiego, kilka razy Syrenkę, postawili leżącą figurę żołnierza z pomnika Polsko-Radzieckiego Braterstwa Broni.

Performer gratulował im wiedzy i poczucia humoru. Tych rzeczy często brakuje szczecińskim obrońcom i przeciwnikom pomników.

... to ławeczka z posągiem dedykowanym Janowi Czekanowskiemu w parku Andersa. Czekanowski był zasłużonym badaczem Afryki, zmarł w 1965 r. w Szczecinie. Cztery lata temu pomnik wykonał Yousoufa Toure z Burkina Faso