Trzeba nam jeszcze 100 lat? O mentalnej kondycji szczecinian

Sztandary łopoczą w słońcu. Wymuskani żołnierze i policjanci prezentują broń. Kombatanci prężą pierś. Rozbrzmiewa modlitwa. Prezydent miasta mówi o polskich osiągnięciach. Jest drugi maja, nowe Święto Flagi, po nieco zapomnianym Święcie Pracy, a w przeddzień Trzeciego Maja, święta najbardziej z naszych świąt obywatelskiego.

Zdawałoby się, że obchody uchwalenia Konstytucji 3 maja, przypadające niemal dokładnie w rocznicę przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, to nasze święto dla Europy. Mimo to, podczas uroczystości przy pomniku Trzech Orłów słychać sztampowe przemówienia, Konstytucji się nie czyta, a pośród zgromadzonych nie widać gości z zagranicy, nawet przygranicznych Niemców, wobec których Szczecin rości sobie metropolitarne pretensje.

W ogarniętej kryzysem Europie, gdzie pomiędzy politykami a społeczeństwami wyrasta niebezpieczna przepaść, moglibyśmy się pochwalić, przypominając, że ?wszelka władza społeczności ludzkiej początek swój bierze z woli narodu?, że demokratyczną politykę tworzy się w dialogu. Niestety, zamiast radosnej jutrzenki konstytucyjnej zgromadzona publiczność otrzymuje militarną rekonstrukcję. Pod pomnikiem maszerują groźni słowiańscy wojowie, a nawet trupem padają rycerze krzyżaccy, mimo że szczecinianie w bitwie pod Grunwaldem nie po polskiej stali stronie.

Szczecińskie widowisko potwierdza opinię, że rekonstrukcje historyczne w krajach postkomunistycznych są najczęściej bezmyślne i ignorują historię. Trudno zrozumieć, dlaczego w święto Konstytucji, uchwalonej dla ''powszechnego dobra'', imituje się rytuał zabijania. Czy nie starcza go w codziennych wiadomościach? U podstaw rekonstrukcji w krajach Zachodu stało pragnienie, aby skłonić publiczność do krytycznej refleksji nad światem, nad naszym ''tu i teraz'', nad obywatelskimi wartościami, w tym nad taką formą patriotyzmu, która wyraża się poprzez pracę, a nie walkę. A my wciąż z szablami w dłoniach.

Przemierzam Park Kasprowicza, który, choć wciąż piękny pod zmarszczkami, nie da się już lubić. Mimo służb konserwatorskich i starań strażników przyrody, mimo broniących go praw, ogólnych i lokalnych, coraz bardziej przypomina lunapark, zastawiony stoiskami i budkami gastronomicznymi. Zwłaszcza place zabaw zrosły się z piwiarniami. No i samochody, początkowo jeszcze fotografowane przez gazety, teraz element codzienności, również w alejce nad Rusałką, gdzie niedawno karmiono łabędzie. W tym czasie do Hamburga powróciły płochliwe dzikie gęsi, przed sam ratusz. Kiedyś burmistrz Haken zapowiadał, że podejmiemy z nim rywalizację?

Rzeczniczka Zakładu Usług Komunalnych przekonuje, że nad jeziorem się nie hałasuje, ze względu na ptaki właśnie. Ma rację, że to strefa chroniona. Nie mówi, że prawo jest nagminnie łamane, głównie w okresie lęgowym, bo wtedy jest ciepło. Zresztą to, co się dzieje wokół Teatru Letniego, woła o pomstę do nieba. Właśnie wyganiają mnie znad Rusałki wyjące głośniki. Do koncertu daleko, ale włączają się reklamy. Ponieważ otwarte są tylko górne bramy, ludzie nadciągający od ulicy Słowackiego rozdeptują po jednej stronie trawę, a po drugiej buczynę przy płotach. Innej drogi w zasadzie nie mają. Jednocześnie piesi i rowerzyści przedzierają się gliniastą i zapaskudzoną końskimi odchodami drożyną na zapleczu toalety teatralnej i piwiarni w stronę Różanki i Lasku Arkońskiego.

Każda impreza to odcięcie jedynej ścieżki półmilionowego miasta do jego zielonego zaplecza. Wybudowano teatr, nie pomyślawszy, jakie spowoduje zniszczenia. Na kolejne drogi nie ma tu miejsca. W przyszłości to monstrum rozbiorą, jestem pewien. Ale patrząc na obroty szczecińskiego zegara, przyjdzie trochę poczekać.

Im bliżej amfiteatru, szczególnie w ciepłe weekendowe dni, tym intensywniej czuć mieszankę zapachu hot dogów, waty cukrowej, piwa i uryny, obecnej w całym centrum miasta. Tak według Singera śmierdziała Warszawa około 1905 roku. Teraz to symbol miast trzeciego świata. Ale ostrożnie, kalkucka ikona, Park Rabindra Sarobar, w którym spędzam wieczorne godziny, ilekroć wykładam w Indiach, jest o wiele bardziej zadbany niż Park Kasprowicza, reprezentacyjny park Szczecina.

W samym teatrze trawniki przypominają śmietnik. Płot teatralny w reklamach. Trzy krzywe słupy ogłoszeniowe najwidoczniej nie wystarczają. Tablica informacyjna o parku urwana. Przy wejściu od ulicy Wyspiańskiego odkryty od roku kanał. Włożony weń znak ostrzegawczy też zdążył ulec zniszczeniu. Kanał spokojnie czeka na ofiarę.

Zaraz za nim przeładowany kosz na śmieci.

Podobny bałagan odnotował Freud przed stu laty w Lasku Wiedeńskim, kiedy kultura parkowa, polegająca na połączeniu naturalnego piękna i ciszy, dopiero się kształtowała, a robotnicze masy nie wiedziały, jak się w parkach zachowywać. Dzisiaj robotników prawie nie ma, a do parków chodzimy po to, aby zrzucić zapasy tłuszczu i uspokoić stargane nerwy. Świat nam ucieka: my po raz kolejny reformujemy ochronę zdrowia, on w prosty sposób oszczędza na leczeniu.

Opuszczam Teatr Letni i przy tablicy poświęconej pamięci Stefena Kownasa wchodzę na teren pięknego Cmentarza Niemierzyńskiego. W latach siedemdziesiątych, kiedy budowano teatr, zamieniono go w park, niszcząc ślady po cmentarzu. Płyty nagrobne, nie tylko stąd, można spotkać jako element wielu szczecińskich murków i chodników. Również w rozpadającym się murku koło kamienia profesora Kownasa łatwo dostrzec fragment kamienia grobowego z 1937 roku.

Jan Musekamp, młody Niemiec z frankfurckiej Viadriny, wymienia niektóre murkowe tablice nagrobne w swojej fascynującej książce o powojennym Szczecinie, wciąż u nas niewydanej. Podobnym opracowaniem dysponuje Wrocław, który opublikował je po polsku i po angielsku w USA. Musekamp, zauroczony Szczecinem, podejrzewa, że nasi robotnicy w ramach cichego protestu tak umieszczali fragmenty nagrobków, aby je było widać, aby krzyczały o prawa pochowanych do miejsca spoczynku.

Liczne odłamki płyt nagrobnych znajdujemy przy remontowanej ulicy Niemierzyńskiej. Walają się wśród gruzu, jak gdyby nie wiedziano, gdzie przebiegać będą prace. I tylko raz po raz któryś ze wstrząśniętych robotników odnosi je na trawę. Na jednym z nagrobków ktoś nazwiskiem Humrich zapewnia, że wierzy w pośmiertne życia odrodzenie za sprawą Jezusa Chrystusa. Inny nagrobek wystawiono ''Kochanemu Tatusiowi'', dodając ''z miłością''.

Najszerszą z cmentarnych alei, schowaną pod rozrośniętymi dębami, zmierzam w stronę Muzeum Techniki i Komunikacji. Gdzieś w pobliżu znajdował się nagrobek Roberta Prutza, arcyciekawego szczecińskiego pisarza romantycznego, niepokornego historyka, liberalnego publicysty i zasłużonego muzeologa. To prawda, był też pruskim patriotą, lecz konia z rzędem temu, kto znajdzie w Europie romantyka nieskażonego nacjonalizmem. Czy ze względu na patriotyzm Lelewela Litwini mają zniszczyć jego nagrobek w Wilnie?

Bliżej ulicy Lenartowicza, w zbiorowych mogiłach spoczywają ofiary alianckich bombardowań Szczecina. Przeważają w nich zwłoki starców, kobiet, dzieci i robotników przymusowych, głównie Francuzów i Polaków, pracujących na terenie portu i obróconego w perzynę Starego Miasta. Doraźnie chowano tu jeszcze po wojnie.

Gdy likwidowano cmentarz, na głazie od ulicy Słowackiego umieszczono tablicę informacyjną, że park utworzono w ramach czynu społecznego związanego z którymś tam zjazdem partii. Po 1989 roku tablicę zerwano, ale wiadomości o tym, gdzie się znajdujemy, nie ma tam nadal. Na miejscu kaplicy, najbardziej odpowiednim do umieszczenia krzyża, resztek nagrobków i informacji, stoi brudna paździerzowa skrzynia, ufundowana przez Remondis, firmę zajmującą się sprzątaniem miasta. Kamień w sąsiedztwie informuje, że jest to ''Galeria w przestrzeni publicznej''. Przedtem były tam plastikowe butelki, udające dzieło sztuki. Prawdziwa sztuka wchodzi jednak w dialog z miejscem, w którym się znajduje.

Ponad mogiłami mieszczą się dzisiaj zaniedbane boiska oraz nowiusieńki plac zabaw dla dzieci, wkomponowany między zdewastowane hitlerowskie schrony.

Schrony w sąsiedztwie placów gier odnajdujemy również na dawnym Cmentarzu Żydowskim przy ulicy Ojca Beyzyma, tyle że tutaj wzniesiono przynajmniej symboliczny pomnik z macew cmentarnych.  Za to w jedynym zachowanym budynku zlokalizowano gabinet odnowy biologicznej.

Kości i mogiły, pisał Słowacki, atakują tylko psy i poczwary. Modlił się o ''grób, którego nie rozorzą pługi''. Dawni Polacy mieli wprawdzie osobliwe podejście do cmentarzy, na których spotykano pasące się krowy, lecz ich nie niszczyli. Cmentarz, czy chrześcijański, czy tatarskich muzułmanów czy żydowski,  uchodził za miejsce święte. Padał ofiarą nieubłaganego czasu, przypominając przechodniom, że ''z prochu powstali?''. Pismo jest w tej sprawie jasne, żąda by umarłego pochować i zapewnić mu ciszę.

Słucham depeszy na temat dewastacji cmentarza we wrzącej wojną Libii. Myślę o Szczecinie, moim mieście. ''Moim?'' -powtarzam zdziwiony. Remont Niemierzyńskiej spowodował, że okoliczne towarzystwo przypomniało sobie o tym, co kryje park. Hieny cmentarne przeszukują go przy pomocy wykrywaczy metali. Usłyszawszy sygnał, odkładają na bok puszki z piwem i kopią. W biały dzień! [na zdjęciu zakopany doł]. Obok młoda para tuli się na nagrzanej wiosennym słońcem ziemi. Matki przyglądają się wykopkom z placu zabaw. Skąd mają wiedzieć, co tu było i czego tu się szuka.

Znajdujemy się w centrum środkowoeuropejskiego miasta. Niejeden z nas oburza się przed telewizorem na ''obrazoburcę'' Jana Tomasza Grossa, który odważył się twierdzić, że przekopywaliśmy po wojnie groby żydowskie. Nie tylko żydowskie, trzeba by zaraz uzupełnić, i nie tylko Polacy. Tyle że działo się to po barbarzyńskiej wojnie i przed kilkudziesięciu laty. Ale teraz? Nazizm i komunizm, u nas mniej krwawy i przez to ''wygodniejszy'', cofnęły społeczeństwo polskie o długie lata lat rozwoju cywilizacyjnego, to wszyscy wiemy. Lecz my tu nadal nie zdołaliśmy się wyrwać z ich kleszczy.

Są w Polsce, trzeba to podkreślić, miasta, które po 1989 roku potrafiły rozwiązać trudne problemy związane ze spadkiem, jaki otrzymaliśmy po Hitlerze i Stalinie. Są to najczęściej miasta, którym się powiodło. Szczecin do nich nie należy, to oczywiste, ale czy tu tylko leży przyczyna? Czy powodzenie ekonomiczne i budowanie tożsamości nie idą ze sobą w parze, skoro warunkiem dla obu jest otwarcie na modernizację przy równoczesnym rozsądnym podejściu do tradycji? ''Nie przesuwaj starej miedzy'' -mawiać miał król Salomon, dając do zrozumienia, aby długo się zastanowić, nim dotknie się spraw uleżałych, ogółu norm składających się na etos. Broni ich bowiem najważniejsze prawo: prawo zwyczajowe, niepisane ale najskuteczniejsze. Że nie liczba praw, tylko ich przestrzeganie, od samej góry do dołu drabiny społecznej, decyduje o powodzeniu, wiedziano już w starożytnych Atenach. Czy nie dlatego kwitnących?

Chociaż dziwi to na pierwszy rzut oka, najłatwiej przechodzą transformacje wielkie instytucje i organizacje. Policja i wojsko, choć najbardziej powiązane z upadającymi reżimami, szybko odnajdują się w każdej kolejnej rzeczywistości. Jednostki tkwią w starych realiach o wiele dłużej, nierzadko do śmierci, a ich rozterki przenoszą się aż na trzecie pokolenie. Trudności mamy nie tyle ze zmianą ideologii, sprawy w sumie dość powierzchownej, ile mentalności, która tkwi w nas bardzo głęboko. Pijemy ją niejako z mlekiem matki. Nie przypadkiem najstarsze pokolenie zaraz po 1989 roku najłatwiej pogodziło się ze zmianami. Dla nich był to tylko powrót do ''normalności''. Młodsi, powiedziałby duński klasyk socjologii, Theodor Geiger, zmienili ubrania, w których tymczasem zupełnie im do twarzy, lecz nie zrzucili starej skóry, mentalności właśnie. Ma ona wiele warstw, które złuszczają się stopniowo. Kosmetologia podpowiada jednak, że i ten proces można przyspieszyć, jeśli się pójdzie po rozum do głowy.

Jan M. Piskorski

OD REDAKCJI: Myślenia o rzeczach wspólnych , estetyce, kulturze nie da się zmienić żadnymi ukazami. Nie zrobią tego za nas prezydent, radni ani magistrat. To długotrwały proces cywilizacyjny, który będzie trwać pokolenia. Zła wiadomość jest taka, że dystans do normalności jest duży. Dobra: kiedyś zniknie. Pytanie, czy dopiero za sto lat?

Prosimy o opinie. Nasz adres: listy@szczecin.agora.pl