Murale to wielkoformatowe malowidła na ścianach budynków. W PRL-u pierwsze z nich pojawiły się na przełomie lat 50. i 60. Przez kolejne trzy dekady powstały ich tysiące. W Szczecinie do tych pierwszych z pewnością należy mural na starym budynku Dany przy al. Wyzwolenia. Odkryty został po wyburzeniu nowego budynku Dany. Napis głosi: Zakłady Przemysłu Odzieżowego im 22 Lipca polecają modną i tanią odzież damską męską dziewczęcą. Dzięki temu wiemy, że mural powstał przed 1967 r. Dopiero w 67 r. zakład zmienił bowiem nazwę na Dana. Kto jeszcze nie widział, niech biegnie na al. Wyzwolenia. Niebawem mural znowu zniknie przykryty nowoczesnym wieżowcem Hanza Tower.
Na ściany domów trafiały przeważnie państwowe przedsiębiorstwa i instytucje. Zazwyczaj nie chodziło tu o reklamę, bo z kim, jako monopoliści na rynku, miały konkurować? Był to raczej element propagandy, jasnego znaku, że państwo dba o obywatela, żywi go i ubiera. Przykładem może być PPH Centrala Rybna. W PRL-u była jednym z filarów handlu. Swoim zasięgiem obejmowała teren województwa szczecińskiego, koszalińskiego i gorzowskiego. Powstała w 1946 i pod różnymi nazwami (najdłużej jako Przedsiębiorstwo Produkcyjno-Handlowe Centrala Rybna) przetrwała do lat 90 przyczyniając się do 'wzrostu spożycia ryb i rozwoju floty' jak czytamy w Encyklopedii Szczecina. Jej siedziba na Łasztowni została rozebrana trzy lata temu. Ten mural znajdował się na kamienicy przy ul. Kaszubskiej. Teraz zasłania go Galeria Kaskada.
W poszczególnych miastach Polski dzięki muralom promowało się także sporo lokalnych przedsiębiorstw. Przykładem Zakłady Chemiczne Szczecin. Zakład znajdował się, jak widać na załączonym obrazku, przy ul. Ks. Kujota 9. Powstał w 1946 r. i istnieje do dziś pod nazwą Baltchem S.A. Zakłady Chemiczne w Szczecinie na terenie Portów Morskich Szczecin - Świnoujście. Świadczy usługi przeładunkowe, magazynowe i spedycyjne substancji niebezpiecznych (metanolu, mazutu, substancji ropopochodnych, nawozów sztucznych). Mural znajduje się na ścianie komisariatu Nad Odrą przy ul. Bardzińskiego.
Kolejny lokalny zakład wyniesiony na ściany - na kamienicy przy ul. Kaszubskiej. Zakłady Przemysłu Odzieżowego Odra mieściły się nieopodal - przy al. Niepodległości niedaleko pl. Żołnierza. Powstały w lipcu 1964 r. Przez lata były jednym z symboli Szczecina w kraju - głównie za sprawą właśnie 'dżinsów' teksasów. Sztandar Młodych z 1973 r. o szczecińskich teksasach pisał, że mogą konkurować z tak chętnie noszonymi przez młodych 'wranglerami'. Mariusz Rabenda pisał w Gazecie w maju 2008 r. 'Najlepsze były zamówienia ze Związku Radzieckiego. Nie szczypali się. Zamawiali partie po 40, 50, a nawet 100 tys. sztuk. Szyło się i szyło. A potem zmiana kształtu kieszeni i szyło się kolejne tysiące sztuk'. W 2008 r. Odra zakończyła produkcję. Także mural zniknął już z krajobrazu miasta - zakrywa go część Kaskady przylegająca do tej kamienicy.
Na uwagę zasługuje zresztą sam budynek Odry. Za swego rodzaju murale można by uznać ogromne kieszenie 'dżinsów' na elewacji po bokach budynku. Po kieszeniach nie ma już jednak śladu, podobnie jak po całym budynku. W 2008 r. siedziba Odry została cegła po cegle rozebrana a teren przejęła spółka ECE. Dziś stoi w tym miejscu część Galerii Kaskada. Z tego powodu wewnątrz galerii jedna z rotund scenerią nawiązuje właśnie do ZPO Odra.
W całym kraju do prawdziwych potentatów murali należeli jednak tacy giganci jak PKO, Totalizator Sportowy, Otex, WPHW (dziś już nie wszyscy muszą znać, więc rozszyfrujmy ten skrót - Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Handlu Wewnętrznego) czy Społem. W Szczecinie przy al. Wyzwolenia (naprzeciwko byłego szpitala miejskiego) cały czas możemy podziwiać reklamę WSS Społem, ostatnio nawet w pełnej krasie (dzięki wyburzeniu dość szkaradnej przybudówki). - Malowidło powstało najprawdopodobniej na przełomie lat 60. i 70., kiedy zmieniała się struktura organizacyjna spółdzielni - wspomina Jerzy Malesa, wiceprezes PSS Społem Szczecin. - Wtedy z Powszechnej Spółdzielni Spożywców Społem powstawały Wojewódzkie Spółdzielnie Spożywców Społem. Malowidła były formą rozpropagowania tej nowej struktury.
WSS-y przetrwały do początku lat 80., gdy ponownie zaczęły się z nich wyodrębniać PSS-y (funkcjonują jako osobne struktury na poziomie gmin, miast, ale nie województw). Ile było takich murali? - Nie potrafię powiedzieć. Dużo - odpowiada Malesa.
W PRL-u PSS Społem stworzyła sieć samoobsługowych sklepów spożywczych i domów handlowych. Dziś szczecińskie Społem jest jednym z największych pracodawców w mieście - jak czytamy na stronie internetowej spółdzielni zatrudnia ponad 800 osób, zrzesza 2235 członków, prowadzi 62 sklepy spożywcze i przemysłowe a kolejnych 10 dzierżawi. Sprzedaje artykuły spożywcze, chemię gospodarczą, kosmetyki, 1001 drobiazgów, odzież męską. Reklamuje się hasłem 'Społem blisko Ciebie'.
W skali kraju również jeden z większych reklamodawców. Któż tego nie pamięta. Przykuwający samą nazwą - Przedsiębiorstwo Eksportu Wewnętrznego. To była sieć sklepów, w których za twardą walutę (z tzw. II obszaru płatniczego) lub sztuczny pieniądz, czyli bony towarowe PeKaO (tzw. 'polski dolar') można było kupić produkty pochodzenia zagranicznego a także rodzime, ale niedostępne w 'normalnych' sklepach. Celem było wyciagnięcie od obywateli dewiz. Dopiero od 1990 r. w Pewexach można było płacić także złotymi, ale wraz z uwolnieniem rynku znaczenie tych sklepów malało. W Pewexach można było kupić niemal każdy rodzaj towaru - od zabawek, przez jedzenie, alkohol, odzież, kosmetyki, sprzęt RTV po materiały budowlane i samochody.
Ten mural ciągle jeszcze znajdziemy w podwórku kamienicy przy ul. Jagielllońskiej róg Śląska. Nie jest specjalnie wyszukany. W Polsce zachowały się znacznie ciekawsze jak np. ten w Łodzi (poniżej).
Obok przedsiębiorstw i instytucji na ściany trafiały także służby ratownicze. Jeden z takich murali zachował się przy dawnym sklepie Świat Dziecka. Podobnych w całej Polsce było mnóstwo. Hasła typu 'Las płonie szybko a rośnie powoli' przez lata wryły się w pamięć starszych mieszkańców miasta.
Trudno uwierzyć, ale Spółdzielnia Pracy Lekarzy Specjalistów Medicus świadczy usługi medyczne już 60 lat (od 1952 r.). I jak widać dbała o reklamę. Ten mural powstał na kamienicy przy ul. Monte Cassino. Jeszcze niedawno był widoczny. Dziś skrywa go nowa plomba z nowym sklepem Społem na parterze.
Kolejny z symboli PRL-owskiego Szczecina. To tu powstawały kultowe już motocykle junak a przed wojną samochody Stoewer. Charakterystyczny napis zdobi jeszcze ścianę przy al. Wojska Polskiego. Na terenie hal produkcyjnych powstać ma sklep wielkopowierzchniowy.
Ten mural do niedawna zdobił gmach policji na rogu ulic Matejki i Małopolskiej. Powstał jeszcze w czasie, gdy w Szczecinie obowiązywały pięciocyfrowe numery telefonów. Na tym przykładzie widać doskonale, jak murale wykorzystywały czasami więcej niż jedną kamienicę i wpasowywane były w różne kształty ścian. Jakiś czas temu został zamalowany. Teraz znika z naszych oczu na zawsze - przykryje go budowana Filharmonia.
Ten mural nie powstał w PRL-u, ale przypominamy go, gdyż stylistyką tkwił jeszcze w poprzedniej epoce i mocno wrył się w pamięć szczecinian. Znajdował się na ścianie domu obok kina Kosmos (dziś już zamalowany). Był koronnym dowodem nowych czasów. Na początku lat 90-tych spółdzielnia krawiecka Elegancja weszła w spółkę z włoskimi biznesmenami tworząc Elegancję Italianę. Andrzej Kraśnicki jr w Gazecie w 2005 r. pisał: 'Biznesmeni z Italii poszli na całość. W Szczecinie otworzyli trzy wytworne, niespotykane dotąd w szczecińskim krajobrazie sklepy z ubraniami. Ten flagowy mieścił się w narożniku kamienicy przy pl. Zgody. Początkowo interes kręcił się nieźle. Włosi zdecydowali się nawet na otwarcie kolejnych pięciu sklepów w innych miastach Polski. Jeśli wierzyć temu, co mówili wówczas prasie, wyłożyli w sumie 4 mln dolarów!' Interes jednak nie wypalił i po dwóch latach sklepy Italiany znikły ze Szczecina. Na forum Sedina.pl spimac przytacza zabawną anegdotę: 'A najlepiej to wyglądało jak wykleili wszystkie okna papierem pakowym a przed sklepem na Wojska postawili na chodniku czerwone Ferrari F40. Potem jeszcze wiele razy stosowali ten manewr z zaklejaniem wystaw i pisaniem wielkimi koniami PRZECENA, a po wejściu do sklepu okazywało się, że wszystkie towary mają nowe metki z nowymi cenami, które są przekreślone i mają nową cenę, jednakże po odklejeniu kilku metek okazywało się, że pierwotna cena była dużo niższa od tej po przecenie.'
Z opisanych szczecińskich murali oglądać można już tylko sześć (niebawem będzie mniej). Czy to wszystkie? Może gdzieś jeszcze zachowały się inne? W Szczecinie powstawały ich dziesiątki. W całym kraju - tysiące. W samej Łodzi doliczono się ich 200, do dziś ocalało 46. Bartosz Stępień, od ponad 10 lat badacz i tropiciel łódzkich murali, na założonej przez siebie stronie www.murale.mnc.pl skatalogował ich 177. Niektóre to prawdziwe dzieła sztuki. Wszędzie bowiem ich wykonaniem parali się profesjonaliści, zazwyczaj lokalni artyści. Dlatego w Łodzi w 2011 r. powstała trasa turystyczna 'Śladami łódzkich murali' po 16 najciekawszych malowidłach - na zdjęciu jeden z łódzkich eksponatów: Zakłady Przemysłu Dziewiarskiego 'LIDO' przy al. Kościuszki. O swoje murale zaczynają się także upominać warszawiacy. A w Szczecinie? Czy warto zachować choć jeden z murali? Piszcie: listy@szczecin.agora.pl
Materiał promocyjny
Materiał promocyjny
Dzisiejsza gazeta (e-wydanie)
Wszystkie komentarze