Lech Karwowski wskazał malarstwo pejzażowe. Małe obrazy małych i wielkich mistrzów często z tzw. szkoły monachijskiej, kolonii polskich artystów w Monachium w XIX w.
- Otaczały mnie, gdy pracowałem jako asystent w Dziale Sztuki Współczesnej Muzeum Narodowego w Szczecinie w latach 1983-1988 - wspomina. - Dla nas swojskie, dla niemieckich kolekcjonerów egzotyczne, kształtowały zarówno polską, jak i niemiecką wyobraźnię, trafiając w "nastrój" epoki. Niemcy określali go jako "stimmung", w czym mieściła się melancholia, wieczorny smutek przemijania, dla nas zabarwiona ukrytym historyzmem i narodową nostalgią [za własną ojczyzną - red.].
Oto one.
Żwan, spóźniony romantyk, oficer-artysta, porzucił wojsko po klęsce powstania listopadowego 1931 r.
- Romantycy uwielbiali malarstwo holenderskie, zwłaszcza z powodu wrażenia nieskończoności, niemal namacalnego w ich morskich pejzażach - mówi Lech Karwowski. - Pejzaże holenderskie były też obrazami moralistycznymi. Statek na wzburzonym morzu to "navigation vitae", życie ludzkie miotane fortuną. Fortuna stawała się nieodgadnionym losem, statek nie tylko życiem jednostki, ale losem narodu i tak kształtowała się tematyka wyrażająca się przez nastrój natury.
Dzięki dotacji Ministerstwa Kultury MN zakupiło wielkoformatowy obraz Gersona "Bez ziemi. Pomorzanie wyparci przez Niemców na wyspy Bałtyku".
- To gniot - rzucam.
- To nie tak - odpowiada dyrektor. - Malarstwo akademickie, ze swoją hierarchią tematów, gdzie najwyżej ceniono sceny religijne i historyczne było ówczesnym odpowiednikiem kina. Dobrą analogią jest kino nieme pełne teatralnej emfazy. Dla Gersona, niezbyt zręcznego kompozytora patetycznych scen figuralnych, ale znakomitego pejzażysty był to świadomy wybór. Ale odnajdywał się też w "niższych" tematach akademickich, jak ten pejzaż, jeden z najlepszych Gersona mamy w swoich zbiorach. Krajobraz z wiatrakiem (może inspirowanym Holendrami?) to niemal ilustracja pochwały polskiego pejzażu, wygłoszonego przez Pana Tadeusza w rozmowie z Hrabią, zafascynowanym czystym błękitem nieba włoskiego.
[Tadeusz:] Te Państwa niebo włoskie, jak o nim słyszałem,
Błękitne, czyste, wszak to jak zamarzła woda;
Czyż nie piękniejsze stokroć wiatr i niepogoda?
U nas dość głowę podnieść: ileż to widoków!
Ileż scen i obrazów z samej gry obłoków!
Bo każda chmura inna: na przykład jesienna
Pełznie jak żółw leniwa, ulewą brzemienna
I z nieba aż do ziemi spuszcza długie smugi
Jak rozwite warkocze, to są deszczu strugi;
Chmura z gradem jak balon szybko z wiatrem leci,
Krągła, ciemnobłękitna, w środku żółto świeci,
Szum wielki słychać wkoło. Nawet te codzienne,
Patrzcie Państwo, te białe chmurki, jak odmienne!
Zrazu jak stada dzikich gęsi lub łabędzi,
A z tyłu wiatr jak sokół do kupy je pędzi;
Ściskają się, grubieją, rosną, nowe dziwy!
Dostają krzywych karków, rozpuszczają grzywy,
Wysuwają nóg rzędy i po niebios sklepie
Przelatują jak tabun rumaków po stepie:
Wszystkie białe jak srebro, zmieszały się - nagle
Z ich karków rosną maszty, z grzyw szerokie żagle,
Tabun zmienia się w okręt i wspaniale płynie
Cicho, z wolna, po niebios błękitnej równinie! ("Pan Tadeusz, Księga III).
W obrazie Kochanowskiego jeden błysk światła nad wiejską chatą i rozstępujące się chmury ukazują zmienność atmosferyczną.
- Widać w tym początki impresjonistycznej wrażliwości osiąganej przez studia w plenerze i docierające do Monachium wpływy malarstwa preimpresjonistycznego z Francji - opisuje Karwowski. - Jednocześnie jest to estetyzacja biedy polskiej wsi, co rodzi pytanie o społeczną wymowę obrazów jakby realistycznych, a jednocześnie cenionych przez zamożne mieszczaństwo. Czy jednak jesteśmy pewni, że te drobne postacie na tych płótnach ukazujących życie natury same pozostawały niewrażliwe na urodę swego otoczenia, mimo przygniatających problemów życiowych?
Jedyna kobieta w tym towarzystwie, lecz jedna z najwybitniejszych artystek polskich, wcześnie zmarła. To pejzaż zapewne z Normandii, też popularnej wśród polskich artystów. Malowany przez autorkę niedługo po śmierci ojca, narzeczonego i przyjaciółki.
- Trudno mówić o tym pejzażu ze srebrzącym się niebem i jasnymi pasami wąskiej plaży w kategoriach życiowej rozpaczy, ale jest to bez wątpienia pejzaż "mówiący", jakby efekt nostalgii za przemijalnością i znikomością ludzkich doświadczeń wobec nieskończoności natury. To pewnie zarazem odpoczynek od smutku i jego wyraz - uważa Lech Karwowski.
Wankie to kolejny "monachijczyk" zakochany w Normandii, do której malarsko powracał jeszcze w latach 30. XX w. Tu patrzymy na rybaczki zbierające ostrygi.
- Kolejny malarz rozdarty pomiędzy skłonnością do realizmu, postimpresjonistycznym symbolizmem i nastrojowością Młodej Polski. Nasz obraz sugerujący z jednej strony niezwykle barwne zjawisko zachodzącego słońca, jednocześnie roztapia motyw w szarości, która dematerializuje morze, niebo i postacie, pozostawiając jedynie mgliste wrażenie zmierzchu.
- Guru polskich pejzażystów i symbolistów. Na studiach czytaliśmy studium o jego malarstwie Wiesława Juszczaka, znakomitego historyka sztuki i wielkiego humanisty, który dostarczał nam narzędzi do wnikliwego oglądu sztuki młodopolskiej. Szczególnie ważne było rozróżnienie na nurt symboliczny i ekspresjonistyczny. Wbrew pozorom stworzonym przez nazwę symbolizm ten nie polegał na tworzeniu fantastycznych chimer, ale na dążeniu do ukazania duchowej strony rzeczywistości - wykłada Lech Karwowski. - Świat w pejzażu symbolistycznym jest niby zwykłym światem naturalnego doświadczenia, ale wszystko - niebo, ziemia, budynki, rośliny, ludzie są jakby zbudowani z tej samej, prześwietlonej materii. Niebo i ziemia użyczają sobie wzajemnie materialności i eteryczności. Wszystko roztapia się w jednej substancji z barwy, światła i przede wszystkim farby, której obecność jako budulca malowidła podkreśla autonomia poszczególnych pociągnięć pędzla. Juszczak dopatrywał się w tego typu obrazach symbolizmu narodowego, nostalgicznej tęsknoty Polaków za wolnością i niepodległością ujawniającej się w miłości do swojskiego pejzażu. Pokrzepienie serc nie odbywało się przez wielkie historyczne rebusy jak u Matejki, istniało nadal jako historyzm ukryty, szanujący wolność i autonomię sztuki.
Mało znany fakt - Ruszczyc był w Szczecinie. Jego żona Alvina urodziła się na Bornholmie. W latach 1894-96 podróżował po krajach bałtyckich. Chcielibyśmy sobie wyobrazić, że ten malutki obrazek morski wielkiego mistrza powstał gdzieś w okolicy.
- "Materia" wody i nieba są właściwie nierozróżnialne - podkreśla historyk sztuki. - Możemy odwołać się właściwie do naszego doświadczenia pomorskiego pejzażu, ale poza sezonem. Kiedy np. jesienne masywne chmury ciężko wiszą nad rozświetlonym morzem.
- Symbolizm eksploatuje obiektywny świat ducha, a ekspresjonizm (Cezary Jellenta wymyślił na to termin "intensywizm") subiektywny świat duszy, dla której malarstwo jest medium do przedstawienia świata zdeformowanego przez jej przeżycia - tłumaczy Lech Karwowski. - Każdy kształt, linia, pociągnięcie pędzlem tworzą strukturę niezwykle intensywnego oddziaływania. Jak obrazy symbolistyczne nas wciągają w jedność ze światem, tak obrazy intensywistów ukazują nam zintensyfikowane, niemal agresywnie atakujące nas życie rzeczy i ludzi.
W portretowanej Michalinie Krzyżanowskiej, żonie Krzyżanowskiego, dyrektor widzi twarz. modliszki. - Nawiasem mówiąc, to było bardzo udane małżeństwo - dodaje z uśmiechem.
- Będąc młodym asystentem, odkryłem znaczenie tego monochromatycznego obrazu. To ilustracja do noweli Henryka Sienkiewicza "Na Olimpie" - mówi Lech Karwowski. - Pojawia się w nim już wspomniany "stimmung" i symbolizm, ale alegoryczny, ilustratorski.
Święty Piotr i Paweł sądzą bogów olimpijskich, skazując ich kolejno na niebyt. I tylko dwoje znalazło łaskę w ich oczach - Apollo otoczony muzami i Afrodyta (żeby piękno i miłość została między ludźmi).
To jeden z przedstawicieli młodopolskiej chłopomanii, nawiązujący do folkloru huculskiego. Wracamy do symbolizmu alegorycznego. Obraz przedstawia cykl ludzkiego życia. Młoda dziewczyna z przymkniętymi oczyma jest zapatrzona w świat marzeń. To wczesna młodość; kobieta w wieku dojrzałym, matka i żona w czepcu, patrzy na świat otwartymi oczyma, wręcz agresywnie. Stara kobieta zamyka się w świecie wspomnień i mądrości. Jest też wiejski chłopak z czarnym baranem, który odwołuje do praktyki ofiarniczej opisanej w Starym Testamencie. - To obraz ludzkiego życia w jego cykliczności, z wpisanym w nim śmiercią, przemijaniem i grzechem - puentuje dyrektor Lech Karwowski.
Muzeum Narodowe w Szczecinie nie ma stałej wystawy malarstwa, omawiane obrazy znajdują się w magazynach.
- Czy sztuka narodowa to jest sztuka ludzi uważających się za Polaków, którzy intensywnie szukają wyrazu właśnie polskości? Czy przychodzi jakoś naturalnie, jako po prostu symptom tego, kim jesteśmy jako Polacy, nawet wtedy, kiedy wytwór artystyczny nie zajmuje się polskością? - zastanawia się Lech Karwowski.
Materiał promocyjny
Dzisiejsza gazeta (e-wydanie)
Wszystkie komentarze