Wojska radzieckie weszły do lewobrzeżnego Szczecina 26 kwietnia 1945 roku. Bez walki. Niemcy już wcześniej przymusowo ewakuowali mieszkańców. Widząc, że Odra na południu została sforsowana i miasto nie ma już solidnej linii obrony, resztka władz i wojskowych uciekła przez obecne Tanowo w głąb Niemiec.

CEZARY ASZKIEŁOWICZ

Dzień później, zaraz po oficjalnym ogłoszeniu "zdobycia" miasta w komunikacie Armii Czerwonej, przebywający w Warszawie Leonard Borkowicz, pełnomocnik rządu na okręg Pomorze Zachodnie (późniejszy wojewoda) wysłał do swojego zastępcy telegram:

"Obsadzić niezwłocznie Szczecin. Wybrać prezydenta miasta. Stworzyć Zarząd Miejski. Przygotować kwatery dla Urzędu Pełnomocnika [rządu, czyli Borkowicza - akr]. Dokonać przeniesienia Urzędu z Piły do Szczecina".

Było to wprowadzenie w życie dużo wcześniej zaplanowanej akcji obsadzania przez Polaków kolejnych, niemieckich miast, które miały się znaleźć w nowych, powojennych granicach.

Następna instrukcja od Borkowicza brzmiała: "Zaludnić miasto Szczecin ludnością Polską". 28 kwietnia obsadzony w roli prezydenta miasta Piotr Zaremba...

PIOTR ZAREMBA, DZIENNIK 1945

... w towarzystwie kapitana Wiktora Jaśkiewicza (zastępcy Borkowicza) i Tadeusza Brzesińskiego, dyrektora poznańskiego oddziału Państwowego Urzędu Repatriacyjnego wjeżdża rozpadającym się Fiatem 508 do opustoszałego Szczecina.

A tak wyglądał ów samochód:

TOMASZ PIETRZYK

TOMASZ PIETRZYK

TOMASZ PIETRZYK

TOMASZ PIETRZYK

Jak wyglądała ich trasa? Co zobaczyli?

Ich podróż zaczęła się w Pile, gdzie wówczas urzędowały polskie władze Pomorza Zachodniego. Skromna ekipa wyruszyła do Szczecina przez Stargard i Dąbie dojeżdżając do pontonowej przeprawy przez Regalicę w ciągu późniejszej Autostrady Poznańskiej, a dziś ulicy Krygiera.

Auto Zaremby pokonało Regalicę przejeżdżając przez most pontonowy. Kiedy Polacy znaleźli się na Międzyodrzu, okazało się, że jezdnia późniejszej Autostrady Poznańskiej, a dziś ulicy Krygiera, jest zniszczona zaminowana. Szlak prowadził między kolejowym nasypem, a jezdnią.

Andrzej Kraśnicki jr

Radzieccy żołnierze wymościli go "świeżo ściętą wikliną", tak by chociaż trochę ułatwić przejazd przez grząski teren. Wąską drogą posuwała się długa kolumna radzieckich wojsk i ich zaopatrzenia. Tak przejazd wspominał Zaremba:

- Po prawej stronie wysoki nasyp kolejowy, po lewej mokradła i ciągłe ostrzeżenia - MINY. Droga wiedzie przez koleiny wyżłobione w grząskim gruncie; auta posuwają się jedno za drugim, bezustannym trąbieniem popędzając poprzedników. Między autami pałętają się konie, wydobywając z błota przeładowane amunicją wózki. Mimo pozornego chaosu był porządek. Każdy maruder był bez litości spychany na bok przez patrole. Nasz samochodzik dzielnie przepycha się po ubitych koleinach; zjechać w bok nie można, gdyż ryzyko zbyt duże. Jako groźne ostrzeżenie leżą w błocie szczątki ciężarówki, która najechała na minę. Nasz wóz również ugrzązł z błocie i tylko zbiorowym wysiłkiem. przy ustawicznej obawie, aby zniecierpliwieni kierowcy następnych aut nie zepchnęli nas w bagno, udało się nam znów wydostać na twardy grunt.

Po pokonaniu drugiego mostu pontonowego, tym razem na Odrą, samochód nawierzchnią wyłożoną drewnem wspiął się na drogę, która dalej była już rozminowana.

Andrzej Kraśnicki jr

Kolumna pojazdów kierowana była na wprost na skrzyżowanie przy cukrowni na Gumieńcach. Jak pisze Zaremba:

- Trafiliśmy tam na zator samochodów, zepchniętych do rowów przydrożnych przez przejeżdżającą kolumnę czołgów, swobodnie przekraczających rozpłaszczone leje pobombowe. Aby je ominąć musieliśmy naszym autem przejechać przez podwórze zdemolowanej cukrowni, okrążając olbrzymi lej bombowy położony dokładnie na skrzyżowaniu linii kolejowej i ulicy. Poprzez przerzucone prze tory kłody, przez perony lokalnego dworca Gumieńce wyjechaliśmy na ulicę Mieszka I.

Andrzej Kraśnicki jr

Zaremba i jego ekipa jechali teraz niemal po omacku. Wojskowe transporty jechały w kierunku Berlina. Jedyną informacją jak można dostać się do centrum miasta był prosty plan miasta wyrwany przez Zarembę, przed wyjazdem, z niemieckiej encyklopedii. Plan wjazdu do centrum dzisiejszą ulicą Mieszka I nie wypalił. Jak wspominał Zaremba:

- Dojechaliśmy ulicą Mieszka I wzdłuż cmentarza aż do zwalonych szczątków dwóch mostów kolejowych. Musieliśmy zawrócić w poszukiwaniu innego wjazdu do śródmieścia. Po krótkiej naradzie postanowiliśmy objechać miasto od zachodu i próbować wjechać doń którąś z kolejno mijanych arterii wypadowych, wyraźnie zaznaczonych na naszym planie.

Polski samochód przejechał przez Gumieńce, celem była obecna ulica Ku Słońcu.

Na obecnym rondzie Gierosa (wówczas zwykłym skrzyżowaniu) ekipa Zaremby spotkała polskich robotników przymusowych wracających z Niemiec do Polski.

- Jedni szli pieszo, inni jechali wozami; kilka kobiet jechało czarną karetą, z której zwisała biało-czerwona chorągiew. Stanęliśmy i my, i oni, na naszym aucie bowiem powiewał również biało-czerwony proporczyk. Szli z daleka, spod Pasewalku, dokąd trzy dni temu dotarły wojska radzieckie. Wywiezieni na roboty przymusowe wracali do kraju, kierując się wprost na przeprawę odrzańską. Nie znali oni obecnej sytuacji i wiadomości, że już w Stargardzie zastaną władze polskie, była dla nich niespodzianką, chociaż potwierdzała dawno krążące pogłoski. Jeszcze większe zdumienie wywołał cel naszej jazdy: objęcie Szczecina przez Polaków było dla nich czymś nieoczekiwanym i wprost niepojętym.

Andrzej Kraśnicki jr

Ekipa Zaremby ruszyła ulicą Ku Słońcu w kierunku centrum. Niemal finału trasy napotkali na podobną przeszkodę jak na ul. Mieszka I.

- Zwały olbrzymiego wiaduktu tarasowały ulicę - wspominał Zaremba.

Dziś w jego miejscu jest prosta, stalowa konstrukcja. Przetrwał za to drugi przedwojenny wiadukt, który został niedawno wyremontowany.

Andrzej Kraśnicki jr

Andrzej Kraśnicki jr

Samochód wrócił na obecne rodno Gierosa, skręcił w ul. Derdowskiego i dojechał aż do ul. Witkiewicza.

Andrzej Kraśnicki jr

Andrzej Kraśnicki jr

Dlaczego Polacy nie skręcili w obecną ulicę 26 Kwietnia? Bo jej w ogóle nie było. Przestrzeń aż do linii kolejowej była pagórkowatym, pustym terenem, na którym hitlerowskim przywódcom Szczecina marzył się ongiś stadion, basen i wielka hala widowiskowo-sportowa.

http://gis.um.szczecin.pl

Zaremba i jego ekipa dojechali ulicą Witkiewicza aż do przejazdu kolejowego na styku z ul. Jagiellońską.

- Na skrzyżowaniu z linią obwodową [kolejową - red] znajdowała się jednak olbrzymia barykada z pni drzew, podkładów i szyn kolejowych - pisał Zaremba.

Ekipa wypatrzyła jednak, że równoległa do torów brukowana ulica Twardowskiego prowadzi do kolejnego skrzyżowania z linią kolejową. Ruszyli w tą stronę i to był dobry wybór.

Andrzej Kraśnicki jr

Wiadukt, pod którym biegła wąska ulica (ale, jak już wspomniałem, nie w stronę ul. Derdowskiego, ale w kierunku, z którego przyjechał Zaremba) stał w tym miejscu jeszcze na początku lat 90. XX wieku. Został wówczas zastąpiony współczesną konstrukcją. Tak pokonanie tego miejsca wspominał Zaremba.

- I tu również zagradzały drogę zasieki, wzniesione pod ciemnym sklepieniem łukowatego mostu. Krótki rekonesans pieszy wykazał jednak, że odsunięcie kilku kłód drzewa da naszemu samochodzikowi możność przeciśnięcia się pomiędzy zachodzącymi na siebie skrzydłami barykad. Ryzykowaliśmy wpadnięcie na minę - ale nie było możliwości sprawdzenia, czy droga jest bezpieczna, a zawracać nie było dokąd. Dopiero później okazało się, że wszystkie inne przejazdy kolejowe były zaminowane z wyjątkiem właśnie tego jednego. Ale o tym wówczas nie wiedzieliśmy.

Warto w tym miejscu wspomnieć, że nazwa późniejszej ulicy 26 Kwietnia, która przebiega pod wiaduktem, w pewnym sensie nawiązuje do tego udanego wjazdu do centrum tą drogą. Od tej daty należy bowiem liczyć wędrówkę Polaków do Szczecina.

Andrzej Kraśnicki jr

- Wjechaliśmy do śródmieścia szeroką i pustą ulicą Krzywoustego - wspomina Zaremba, zauważając, że wówczas ulice były dla nich zbitkami niemieckich nazw. Krzywoustego była więc po prostu Hohenzollernstrasse. - Nazwy, widniejące jeszcze na narożnikach ulic, konfrontowaliśmy z planem - posuwając się ostrożnie naprzód w przygnębiającej, absolutnej samotności. Na niektórych gmachach powiewały wielkie białe chorągwie, symbol poddania się i ucieczki. Na ścianach widniały na pół zdarte afisze i proklamacje - czarną farbą namalowane napisy Wir kapitulieren nie [nie poddamy się - akr] - z rozbitych okien wiatr wywiewał firanki, zasieki w poprzek jezdni, pustka, ani jednego człowieka. Wymarłe opuszczone miasto.

Nie napotykając nikogo, auto prezydenta przez Bramę Portową i aleję Niepodległości dotarło na plac Żołnierza. Tu skręciło w stronę Odry. Zaremba był ciekaw co zostało z wielkiej siedziby Regencji, czyli obecnego Urzędu Wojewódzkiego. Kiedy zatrzymali się nad brzegiem Odry....

- Ku naszemu zdumieniu stały one nietknięte na wysokim tarasie nadodrzańskim, na którego szczyt wiodły monumentalne, kamienne schody. Kapitan Jaśkiewicz żywił uzasadnioną obawę, że schody te mogą być zaminowane - wobec czego pozostawiwszy auto na dole na nabrzeżu poczęliśmy się wspinać po stromej skarpie do gmachu (...). Drzwi stały doń otworem. Z wybitych okien wiatr wysuwał na zewnątrz firanki, a nad wejściem powiewało na drągu białe prześcieradło. Weszliśmy do ciemnego holu, skąd schody wiodły na wyższe piętra. Dojście do nich było zatarasowane stertą porzuconych mundurów; gabinet na pierwszym piętrze zalegał stos broni. W sąsiedniej sali stały długie stoły, na krzesłach obok nich znów mundury, hełmy, teki.

ŁUKASZ WĄDOŁOWSKI

Po powrocie do samochodu polska ekipa zdecydowała, że właśnie w tym gmachu będzie siedziba polskich władz. Póki co należało znaleźć radzieckiego komendanta miasta. Objechano kawałek centrum zajeżdżając m.in. pod obecny Urząd Miasta.

- Wracając z powrotem nad Odrę, zobaczyliśmy zupełnie przypadkowo, jak na froncie gmachu  przy ul. Małopolskiej 15 kilku żołnierzy umocowywało nad wejściem wielki napis rosyjski, głoszący, że tu właśnie mieści się siedziba poszukiwanego przez nas urzędu. Weszliśmy do wnętrza. Na ciemnej klatce schodowej stały wojskowe posterunki. Na pierwszym piętrze, w pokoju bez drzwi i mebli, ale o dziwo z całymi szybami w oknach spotkał nas nowo mianowany komendant miasta Szczecin. Był nim pułkownik Aleksander Aleksandrowicz Fiedotow.

Fiedotow spodziewał się Polaków, ale całej dobrze wyposażonej ekipy zdolnej zapanować nad opuszczonym miastem.

- Spoglądamy na siebie w milczeniu.... - pisze Zaremba. I po chwili przypomina co wówczas powiedział: - Informuję Fiedotowa, że przystąpimy do organizowania tych ekip i oświadczam mu oficjalnie, że od tej chwili, czyli od 28 kwietnia 1945 roku, godzina 14.15 - władzę cywilną w Szczecinie obejmują władze polskie, działające w imieniu pełnomocnika rządu na okręg Pomorza Zachodniego. Jestem tu ich reprezentantem, uprawnionym do dalszego działania. Przedstawiam swoje pisma uwierzytelniające

O godzinie 16 Zaremba i jego ekipa opuszczają gmach komendantury. Zaglądają na Stare Miasto, które ukazało im bezmiar swojego zniszczenia. Przejeżdżają przez śródmieście.

- Posuwamy się powoli wyludnionymi ulicami - słuchać jakieś dalekie strzały, ale w samym mieście panuje cisza. Puste są okna, puste sklepy zabite deskami, puste chodniki, puste jezdnie. (...) trzeba jechać uważnie, aby się nie zaplątać w druty tramwajowe leżące na jezdni. Idziemy chodnikiem alei Wojska Polskiego - echo odbija nasze kroki od ścian nie zniszczonych kamienic. Byłem już przyzwyczajony do ruin, do zniszczeń i pożarów - natomiast to co wówczas było przerażającego w Szczecinie, to cicha pustka opuszczonego miasta.

Ekipa raz jeszcze zajeżdża nad Odrę, w rejonie ruin Mostu Długiego. Przez lornetki ogląda port.

MATERIAŁY ZARZĄDU PORTU

Andrzej Kraśnicki jr

STANISŁAW DOWLASZ

STANISŁAW DOWLASZ

Potem, starając się złapać światło dzienne, pędzi do Kołbaskowa, gdzie znajduje się prowizoryczna przeprawa dla jadących z zachodu na wschód. W aucie popsuły się reflektory i do Stargardu Polacy jechali niemal po omacku. Tam przespali się kilka godzin w opuszczonym domu i nad ranem wrócili do Piły.

Polacy, w większej ekipie i z 40 litrami spirytusu jako twardej waluty, wrócili do Szczecina 30 kwietnia. O godzinie 8.15 na gmachu Urzędu Pełnomocnika Rządu Rzeczpospolitej (czyli obecnym Urzędzie Wojewódzkim) zawisła polska flaga.

To wszystko było dopiero wstępem do pełnej dramatyzmu walki o polski Szczecin, czy też po prostu o przeżycie w nim. Wydarzenia z tego okresu przedstawiliśmy w serii reportaży publikowanych w szczecińskiej Gazecie Wyborczej.

Szczecin 1945. Napady na pociągi. Krwawa droga osadników do polskiego Szczecina

Szczecin 1945. Nasz nowy niemiecki dom, czyli wielki szaber Szczecina [REPORTAŻ]

Szczecin 1945. Piekło Dzikiego Zachodu. Tak 70 lat temu rodził się polski Szczecin

Szczecin 1945. Miasto bezprawia. Tu każdy dzień mógł być ostatnim

Szczecin 1945. Głód i śmierć na Wałach Chrobrego. Niemcy masowo umierają

Szczecin 1945. Z Niebuszewa do Palestyny [REPORTAŻ]

W tekście wykorzystałem wspomnienia Piotra Zaremby.