Patrzysz na ten obraz i... co widzisz? Oto 10 arcydzieł naszego muzeum, którym warto się przyjrzeć. W każdym tkwi tajemnica

Georg Roemer wg Polikleta z Argos, Doryforos, 1910-1912

- Luwrem ani Muzeami Watykańskimi nie jesteśmy, ale w zbiorach przedwojennego Miejskiego, a dziś Muzeum Narodowego w Szczecinie jest na pewno kilka dzieł, które możemy traktować w kategorii arcydzieł. Dla mnie takim jest Doryforos - mówi dr Dariusz Kacprzak.
Oryginał słynnego posągu Polikleta (z 450-440 p.n..e.), jednego z największych rzeźbiarzy starożytnej Grecji, który przedstawia młodzieńca niosącego oszczep, przepadł wraz z upadkiem świata antycznego, znamy go z kopii wykonanych w starożytnym Rzymie.
Na przełomie XIX i XX stulecia Adolf Fürtwängler, wybitny archeolog klasyczny zrekonstruował pierwotny wygląd rzeźby, a rzeźbiarz pochodzący z Wrocławia, Georg Römer wykonał odlew Doryforosa do szczecińskiej kolekcji.
Odlew, który stoi dziś w reprezentacyjnym holu na pierwszym piętrze w Muzeum Narodowym przy Wałach Chrobrego na wystawie "Antyczne korzenie Europy. Szczecińska kolekcja Dohrnów" to "najlepszy Doryforos na świecie".
- Żeby to nie brzmiało jak patriotyzm lokalny, którego się nie wstydzę. Przekonałem się o tym naocznie - mówi Dariusz Kacprzak. - Gdy dwa lata temu miałem wielką przyjemność troszczyć się o jego podróż do Mediolanu, do świeżo zrewitalizowanej świątyni sztuk Fundacji Prady, gdzie na inaugurację, wymyślono wystawę o trwałości i ciągłości ideałów świata antycznego. Na wystawie stanęły wówczas trzy Doryforosy obok siebie i mogłem porównać. W większości polskich podręczników, gdy mowa jest o klasycznej rzeźbie greckiej i dokonaniach Polikleta, reprodukowany jest właśnie, nasz szczeciński odlew.
W tak wysokiej jakości szczecińskiej kopii zadbano o najdrobniejsze szczegóły, starano się także odtworzyć pierwotną kolorystykę. - Statuę pokryto ciemną patyną, wargi podkreślono karminem. Włosy pokryto cienką warstwą złota, do dziś widoczną w promieniach słońca wpadającego do wnętrza holu gmachu Muzeum Narodowego w Szczecinie. Dlatego wiosenna przedpołudniowa wizyta może być źródłem szczególnie interesujących wrażeń - zaprasza dyrektor Kacprzak.

Z warsztatu Davida Vinckboonsa, Wielki kiermasz, 1610
Dyrektor mówi, że patrzymy na jeden z bardziej intrygujących siedemnastowiecznych obrazów w zbiorach szczecińskiego Muzeum. Wszystko wskazuje na to, że autorem jest David Vickboons, ale nie ma gwarancji, że to nie jeden z uczniów jego warsztatu.
Za sprawą Wielkiego kiermaszu stajemy się świadkami wielkiej zabawy na jarmarku. Wśród uczestników wypatrzymy bogato ubraną parę, zakochanych, rozpustników, złodzieja, dziewczynkę z lalką.
Badacz rozszyfrowuje nam, że to goście imprezy izby retorskiej, lokalnego towarzystwa literackiego. To oni siedzą przed gospodą nad kuflami i opijają swoje sukcesy poetyckie. Klucz do obrazu znalazł z prawej strony kompozycji, gdzie z okna wychyla się mężczyzna z dzbanem wypełnionym strzałami.
Rozrywką takiego bractwa poza biesiadą, były zawody łucznicze. I rzeczywiście daleko na wzgórzu z lewej strony kompozycji dostrzec można zmagania łuczników.
Takie szczegółowe odzwierciedlanie codzienności jest jednocześnie bardzo metaforyczne.
- Pośród licznych scen ukryte zostały za pomocą symboli różnorodne przestrogi moralne, których odczytanie służyło rozrywce i pouczeniu - tłumaczy dr Kacprzak, który w zaciszu gabinetu pracuje nad zagadkami w obrazie.

Malarz pomorski, Portret mężczyzny z różą na tle sceny Zmartwychwstania, po 1627
Ten obraz na blasze miedzianej to zapewne część protestanckiego epitafium Zmartwychwstały Chrystus ukazał się przerażonym żołnierzom. Na planie obok stoją trzy Marie u grobu, w oddali pejzaż z widokiem Golgoty oraz Jerozolimy.
- Scena Zmartwychwstania Pańskiego, bezpośrednio odwołująca się do tajemnicy przeżywanej rok rocznie podczas Świąt Wielkiej Nocy. To potwierdzenie wiary w zbawienie po śmierci i zmartwychwstanie do życia wiecznego - tłumaczy dr Kacprzak. - Pierwowzorem dla szczecińskiego dzieła był miedzioryt Matthäusa Meriana z 1627 roku, w którego kompozycję pomorski autor wkomponował na pierwszym planie portret zmarłego dojrzałego mężczyzny w odświętnym stroju, trzymającego w dłoni kwiat róży, która symbolizuje m.in. doskonałość.
- A dziś? - wzdycham.
- Dzisiaj mamy nagrobki z fotografiami, nekrologi, już nie ma chyba epitafiów - odpowiada Dariusz Kacprzak. - Za szybko umieramy. Dawniej bardziej celebrowano odejście i śmierć, inaczej utrwalano pamięć.

Bernardo Cavallino, Św. Jan Ewangelista, 1635-1640
Święty Jan Ewangelista, najmłodszy z apostołów, autor czwartej Ewangelii i Apokalipsy, został przez Bernarda Cavallina przedstawiony w ciemnozielonej tunice, spod której wystaje krawędź śnieżnobiałej koszuli i w przerzuconej przez lewą rękę czerwonej szacie. Z oczami wzniesionymi ku światłu z góry, z lekko rozchylonymi ustami. Uduchowiony. - Elegancja kontrreformacyjnej ekstazy - podkreśla w obrazie dr Dariusz Kacprzak. - Ostatnia faza caravaggionizmu, pozbawiona już pierwotnego caravaggiowskiego dramatyzmu, jego emocji, za to bardzo dekoracyjna, szlachetna, elegancka. Jak ten obraz jest bardzo wyszukany kolorystycznie, chyba na reprodukcji tego nie zobaczymy, trzeba stanąć samemu przed obrazem, to możliwe w naszym Muzeum.
Niedawno Muzeum Narodowe w Szczecinie XVII-wieczny obraz wypożyczyło na wystawę Spadkobiercy Caravaggia w Museum Wiesbaden.
Obraz kupiony został w 1976 roku w szczecińskiej Desie (czyżby przed wojną zdobił któryś z pomorskich dworów?). W zbiorach barcelońskiego Muzeum Narodowego Sztuki Katalonii znajduje się olejny szkic na desce, którym artysta poprzedził wykonanie tego obrazu.

Giambattista Tiepolo, Głowa i ramię anioła, ok. 1743
Tiepolo to jeden z największych weneckich malarzy, autor fresków, które zdobiły sklepienia kościołów i pałaców Wenecji, Mediolanu, Vicenzy.
Zbiór 37 rysunków jego i synów trafił do zbiorów Muzeum Miejskiego w 1907 r., podarowany przez szczecińskiego prawnika J.Th Muellera.
- Niestety jako bezcenne, a szalenie wrażliwe na światło prace na papierze prezentowane są publicznie nader rzadko - przyznaje dyrektor.
Nam pokazuje anielski rysunek przedstawiający twarz o kobiecych rysach osłoniętą uniesioną ręką, miękko narysowany na cienkim niebieskim papierze czarną i białą kredką. To szkic mistrza do postaci anioła, który zdobił sklepienie kościoła Santa Maria di Nazareth w Wenecji.
- To co mnie najbardziej wzrusza to powietrze. Ten rodzaj magicznej relacji, który się wytwarza między swobodnie prowadzonymi miękkimi liniami a błękitem papieru - mówi Dariusz Kacprzak. - W tym rysunku czuć, że Giambattista Tiepolo uśmiechał się, kiedy szkicował kobietę-anioła.

August Ludwig Most, W karczmie, 1834
W galerii dyrektora Kacprzaka nie zabraknie Augusta Ludwiga Mosta. - Zasługuje na szczególną pamięć, nie tylko jako wierny swemu rodzinnemu miastu, wytrwały pedagog, inicjator i niestrudzony współtwórca pomorskiego życia artystycznego, ale także jako interesujący przedstawiciel malarstwa biedermeieru, tworzący przede wszystkim na potrzeby mieszczaństwa - przekonuje muzealnik.
Patrzymy więc na obraz cieszący oko w królestwie mieszczucha. Pośrodku W karczmie przy dużym stole ucztuje wesołe towarzystwo. Przy małym stole obok okna siedzą pojedynczy goście, jeden czyta gazetę, drugi najwyraźniej zatopił się w myślach, kolejny po prostu śpi. Kobieta wyciska sok z owoców, młody pomocnik dokłada szczapy do piecyka. Tymczasem do gospody wpada z impetem trzyosobowa kapela.
- Istotnym elementem obrazu integrującym tę rozbudowaną kompozycję i budującym nastrój jest popołudniowe, żółtawe światło wpadające przez okna - wskazuje Dariusz Kacprzak.

Paul Meyerheim, Dożynki w majątku Borsigów, 1875 - 1876
Namalowana na ogromnej, ciężkiej miedzianej płycie scena dożynek przed dworem w Groß-Behnitz (40 km za Berlinem) to prywatny portret rodziny Borsigów, potentatów pruskiego przemysłu metalurgicznego, właścicieli fabryk w Berlinie, kopalń i hut na Górnym Śląsku. Ostatnich przedwojennych właścicieli pałacu w Prillwitz czyli w Przelewicach, skąd po wojnie obraz trafił do Muzeum w Szczecinie.
Pierwotnie zajmował centralne miejsce wśród siedmiu wielkoformatowych obrazów w płycinach loggii, wybudowanej w berlińskim ogrodzie króla lokomotyw.
Badając obraz dyrektor Kacprzak poznał współczesnych potomków rodziny. - Postaci z obrazu udało się zidentyfikować. Albertowi Borsigowi, dżentelmenowi w słomkowym kapeluszu i szarym surducie towarzyszy żona Anna Marie z domu Gutike, córka szczecińskiego kupca. Przyjmująca od wieśniaczki wieniec ze zbóż i maków dziewczynka to ich córka Hedwig, wyrosła na historyczkę sztuki - dopowiada.

Lovis Corint, Portret pisarza Georga Hirschfelda i jego żony Elli, 1903
Dyrektor chciałby zatytułować tę odsłonę "Przeciwieństwa się przyciągają".
Corinth namalował prozaika, dramaturga Georga Hirschfelda i jego małżonkę Ellę, należących do berlińskiej bohemy przełomu XIX i XX w. Ona w wytwornej czarnej sukni i z czułym uśmiechem wręcza mężowi kwiat.
- Pan widzi odwzajemnioną miłość? - dopytuję. - Oczywiście, tylko on jest introwertyczny a ona ekstrawertyczna. On bardzo ją kocha tylko to pisarz zatopiony we własnym świecie [za jakieś 30 lat jego twórczość trafi na listę zakazanych - red.] - zapewnia historyk sztuki. - Ona jest duszą ogniska domowego.
Obraz ilustruje pogląd Lovisa Corintha, sformułowany w jego podręczniku sztuki malarskiej: Mężczyznę ujmuje się bardziej od strony duchowej, kobietę dekoracyjnie.
Kupiło go małżeństwo. Szczeciński kupiec zbożowy i kolekcjoner sztuki Wilhelm Doering i jego żona Frida. Z ponad 30 innymi dziełami, podarowali Muzeum Miejskiemu w Szczecinie. - O kolekcjonerskich zasługach Doeringów warto pamiętać wędrując al. Wojska Polskiego - dodaje dr Kacprzak.
Doeringowie mieszkali na szczecińskim Westendzie, w willi wzniesionej dla Augusta Lentza.

Bendix Passig, Wrzosowisko, 1916
Malarz Bendix Passig pochodził z północnych Niemiec, ze wsi Osterstedt, do której wrócił z Berlina, gdzie studiował a potem miał pracownię. Po śmierci ojca czuł się zobowiązany pomóc matce na gospodarstwie, hodował konie. Kochał naturę. Malował liczne pejzaże, które umiał odpowiednio dekoracyjnie oddać. Miał klientów.
- Jeden z najnowszych nabytków Muzeum wpisuje się w zbiór pejzaży naszego regionu. - tłumaczy Dariusz Kacprzak. - Rozległa panorama płaskiego wrzosowiska to pełen wdzięku widok podmokłych pól torfowych bogato porośniętych intensywnie fioletową roślinnością z rodzinnych okolic Passiga. By docenić urodę naturalnych wrzosowisk warto wybrać się jesienią do cedyńskiego Parku Krajobrazowego - poleca.

Jacek Malczewski, Wyspa umarłych, 1885-1886
Namalowana kilka lat po oryginale Wyspa umarłych Jacka Malczewskiego trawestuje niezwykle niegdyś popularny obraz szwajcarskiego malarza Arnolda Böcklina z 1883 roku. - Pełna niepokoju i tajemnicy Wyspa umarłych Böcklina doczekała się rozmaitych interpretacji, urosła do rangi emblematycznego dla europejskiej kultury dzieła epoki, z czasem stając się wręcz obiektem kultu, ikoną kultury popularnej, a nawet synonimem kiczu - przypomina historię obrazu dr Kacprzak.
Obraz Malczewskiego jest przykładem inspiracji europejskich w polskim malarstwie tamtych czasów. Przywołuje też pytanie, dlaczego mimo starań muzealników, Malczewskiemu nie udało się przebić do kanonu sztuki europejskiej? - Malczewski jest bardziej atrakcyjny ikonograficznie, treściowo, niż malarsko. A symboliczna wymowa jego dzieł jest specyficznie polska, dla Europy hermetyczna - odpowiada historyk sztuki.
Od 9 czerwca w Muzeum Narodowego przy Wałach Chrobrego wystawa Malczewski - figura syna.

Historyk sztuki, muzealnik, muzeolog. Wicedyrektor Muzeum Narodowego ds. naukowych. Wykładowca Akademii Sztuki w Szczecinie.
Kurator i współkurator wielu wystaw, m.in. 1913. Święto wiosny (Nagroda Sybilla 2013), Nie tylko tulipany. Autor i redaktor publikacji z historii sztuki. Absolwent Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego.
Wcześniej był kustoszem zbiorów dawnej sztuki europejskiej w Muzeum Sztuki w Łodzi. Do Szczecina przyjechał w 2008 roku.
W tym roku został wyróżniony Nagrodą Kolekcjonerstwo - nauka i upowszechnianie im. Feliksa Jasieńskiego za książkę Kolekcje Ziemi Obiecanej. Zbiory artystyczne łódzkiej burżuazji wielkoprzemysłowej w latach 1880-1939.

Obecnie prowadzi badania nad kolekcjonerstwem mieszczaństwa szczecińskiego w drugiej połowie XIX oraz początku XX wieku.

Muzeum Narodowe w Szczecinie nie ma stałej wystawy malarstwa, stąd większość z przedstawionych obrazów znajduje się w magazynach. W tej chwili można oglądać: W karczmie Augusta Ludwiga Mosta - w Muzeum Historii Szczecina (Ratusz), Dożynki w majątku Borsigów Paula Meyerheima - w Muzeum Narodowym przy Wałach Chrobrego, Wyspa umarłych Jacka Malczewskiego - w Muzeum Tradycji Regionalnych przy ul. Staromłyńskiej.