Co zostało z twierdzy Szczecin? Podziemia, forty, tajemnicze mury [ZDJĘCIA]

Cofnijmy się do początku XVIII w. Szczecin jest wówczas potężną twierdzą. Zaczęli ją budować Szwedzi, którzy opanowali miasto w 1630 r. Likwidując średniowieczne umocnienia wznosili nowe. Ich prace kontynuowali Prusacy, którzy w 1713 roku przejęli Szczecin, co usankcjonował pokój w Sztokholmie w 1720 r. Przez kolejne 150 lat fortyfikacje rozrosły się do niewyobrażalnych rozmiarów. Gdyby ich zarys nałożyć na współczesną mapę miasta, zewnętrzna linia fortyfikacji przechodziłaby od Odry obecną ulicą Kapitańską, a następnie środkiem parku Żeromskiego do Bramy Królewskiej, pl. Grunwaldzkiego, potem przez Bramę Portową wzdłuż ul. Potulickiej, a następnie do Odry w rejonie dworca kolejowego.

ARCHIWUM

Dziś szczecinianom o tamtych czasach przypominają na co dzień dwa zabytki: Brama Portowa i Brama Królewska. Inne pamiątki po szczecińskiej twierdzy są bardziej ukryte.

Na dzisiejszych Wałach Chrobrego imponują nie tylko efektowne budynki, ale także tarasowe ukształtowanie terenu. Zawdzięczamy je Fortowi Leopolda, który przez prawie 150 lat strzegł miasta był w tym miejscu.

Prace przy fortu budowie ruszyły 1735 r., a zakończyły już w 1741 r. Był to zresztą ostatni element szczecińskiej twierdzy. Fort tworzył labirynt wałów, wzmacniających je murów, kazamat i fos. Kiedy w latach 70. XIX w. zapadła decyzja o likwidacji umocnień, ten mocno przekształcony teren, na którym różnica poziomów poszczególnych jego części sięgała nawet 17 metrów, stał się dla władz miasta nie lada wyzwaniem.

Potężne, trudne do wywiezienia gdzieś poza miasto masy ziemi i cegieł zostały wykorzystane podczas projektowania na początku XX w. wieku Tarasów Hakena - zespołu reprezentacyjnych budynków, które do dziś są wizytówką Szczecina. Na nielicznych zdjęciach z czasów budowy widać, że części obmurowań wałów fortu nie rozbierano. Oparto na nich część konstrukcji tarasów i budynków. Także taras przez obecnym gmachem Muzeum Narodowego założony został na wale pofortecznym.

Archiwum Urzędu Wojewódzkiego

archiwum Urzędu Wojewódzkiego

archiwum Urzędu Wojewódzkiego

archiwum Urzędu Wojewódzkiego

archiwum Urzędu Wojewódzkiego

Do dziś niewyjaśnioną zagadką pozostaje, w jakim stopniu podziemia obiektów przy Wałach Chrobrego zawierają pozostałości Fortu Leopolda i czy gdzieś jeszcze kryją się nieznane nam fragmenty i podziemne części tej potężnej budowli.

Na powierzchni też można znaleźć pozostałości po forcie. Wzniesienie z pomnikiem Adama Mickiewicza...

Andrzej Kraśnicki jr

....niecka w sąsiedztwie hotelu Park....

ŁUKASZ WĄDOŁOWSKI

pobliski pagórek z placem zabaw to także pozostałości ziemnych umocnień dawnego Szczecina.

MATEUSZ ŻEGLIŃSKI

Z parku Żeromskiego dochodzimy do Bramy Królewskiej - jednego z dwóch najsłynniejszych zabytków z czasów szczecińskiej twierdzy.

CEZARY ASZKIEŁOWICZ

Na zdjęciu poniżej na prawo od Bramy Królewskiej widać jeszcze pozostałości ziemnych umocnień.

sedina.pl

Tym drugim jest oczywiście Brama Portowa, do 1945 r. zwana Berlińską (na zdjęciu poniżej). Oba obiekty powstały w połowie lat 20. XVIII w. jako element rozbudowujących się umocnień.

sedina.pl

Pierwsza do 1840 r. nosiła nazwę Anklamskiej, od miasta Anklam, w kierunku którego prowadziła droga wychodząca z bramy. W 1841 r. zmieniono jej nazwę na Królewska, honorując w ten sposób króla Fryderyka Wilhelma I, który doprowadził do rozbudowy twierdzy, a także zdjął z mieszkańców miasta obowiązek finansowania prac i późniejszego utrzymywania umocnień w dobrym stanie.

W przypadku obu bram, zbudowanych w stylu barokowym, najbardziej imponujące ich elementy to dekoracje wieńczące budowle. Wykonał je francuski rzeźbiarz Bartholome Damart. Na Bramie Królewskiej zobaczymy zdobienia pokazujące broń: włócznie, kołczany ze strzałami, topory, armaty, zbroje, hełmy, tarcze. Z kolei na Bramie Portowej wyróżnia się łaciński napis upamiętniający przejście Królestwa Szczecińskiego pod panowanie króla pruskiego Fryderyka Wilhelma I. Jest też panorama Szczecina z wybijającym się na pierwszym planie brodatym mężczyzną. To Viadrus - Bóg Odry. Powyżej jest owalna tarcza z herbem Prus zwieńczona królewską koroną. Na zdjęciach poniżej Brama Portowa:

ANDRZEJ KRAŚNICKI JR

ANDRZEJ KRAŚNICKI JR

Likwidując fortyfikacje w XIX w. ówcześni szczecinianie uznali, że obie bramy warte są zachowania. W czasie II wojny światowej ozdobne zwieńczenia obu bram pocięto i zdemontowano. Złożone zostały na jednej z polan w Lasku Arkońskim, blisko Wieży Quistorpa. Wróciły na swoje miejsce dopiero w 1957 r.

Warto wspomnieć jeszcze o nazwach. Królewska po wojnie przemianowana została na Piastowską, a później Hołdu Pruskiego. W latach 90. XX wieku przywrócono jej pierwotną nazwę. Tego zabiegu nie powtórzono w przypadku Bramy Portowej.

W połowie drogi między Bramą Królewską a Portową warto wstąpić na poziom minus 1 Galerii Kaskada. W Empiku wyeksponowana jest niezwykła pamiątka z czasów twierdzy. W czasie budowy nowej Kaskady, w 2008 r., robotnicy dokopali się do XVIII-wiecznego muru, który ciągnął się wzdłuż obecnej al. Niepodległości.

Artur Kubasik / Agencja Gazeta

CEZARY ASZKIEŁOWICZ

Nie było to zresztą niespodzianką. Z map i opracowań wynikało, że fortyfikacje w tym rejonie ciągnęły się od Bramy Portowej w kierunku obecnego pl. Żołnierza Polskiego. Mur został odkryty na całej długości wykopu. Wcześniej oparte o niego były fundamenty budynku mieszczącego zakłady odzieżowe Odra, a także stara Kaskada, której zgliszcza rozebrano po pożarze z kwietnia 1981 r.

Kilkumetrowej długości kawałek muru został zachowany i jest wkomponowany w posadzkę galerii handlowej w miejscu, gdzie działa salon Empik.

CEZARY ASZKIEŁOWICZ

Pozostała część została rozebrana. Można jednak założyć, że mur ciągnie się dalej w kierunku Bramy Portowej i stanowi częściowe oparcie dla pałacu Ziemstwa Pomorskiego (do niedawna gmachu PKO BP a niebawem kolejnej siedziby AS) oraz poczty.

Dwupoziomowe piwnice i zagadkowy mur, przez który nie sposób się przebić. To wszystko jest tuż koło Bramy Portowej. Chodzi o podziemia, w których zaczyna się sensacyjna akcja bestsellerowej powieści - Sedinum. Wiadomość z podziemi - Leszka Hermana. To kolejna pamiątka po szczecińskiej twierdzy. Podziemia i mur są pod kamienicą, w której mieścił się hotel Pomorski (u zbiegu ul. Kaszubskiej i pl. Zwycięstwa).

ANDRZEJ KRAŚNICKI JR

Kamienica ma dwupoziomową piwnicę. Dlaczego? Bo zbudowano ją w miejscu, gdzie była fosa. Kiedy w latach 70. XIX w. likwidowano fortyfikacje, fosy były dużym problemem. Nie można było ich tak po prostu zasypać i przeznaczyć pod budownictwo. Na takim nienośnym gruncie kamienice nie byłyby bezpiecznie posadowione. Problem w tym i wielu podobnych miejscach rozwiązano budując fundamenty na dnie fos. Ponieważ były one dość głębokie, piwnice miały dwa poziomy.

Wspomniany zagadkowy mur jest na najniższym poziomie. Opiera się o niego część konstrukcji budynku. Na pewno jest starszy niż fundamenty kamienicy. Po przeanalizowaniu starych planów można z niemal stuprocentową pewnością stwierdzić, że to fragment umocnień, które kiedyś broniły dostępu do Bramy Berlińskiej. Czy za murem może się coś kryć? Pozostają nam tylko domysły, bo nie przetrwały żadne dokumenty i wiedza na temat fortecznych podziemi w tym rejonie.

Przenosimy się teraz na plac przed dworcem PKS. Tu zwraca uwagę budowla u zbiegu ul. Owocowej i Nowej. Na jej wysokim tarasie jest obecnie plac manewrowy dworca autobusowego. Narożnik wieńczy ceglana wieżyczka. To jeden z ciekawszych i bardziej tajemniczych obiektów: pozostałość po rawelinie 8-9.

Cóż to było takiego? Rawelin to trójkątna, ziemna fortyfikacja wzmacniająca obronę wjazdu do twierdzy. Ten konkretny powstał w latach 20. XVII w., a w latach 80. XIX w. został obmurowany. Charakterystyczna wieżyczka obserwacyjna na narożniku datowana jest na rok 1849.

ANDRZEJ KRAŚNICKI JR

Historia tego miejsca wiąże się z doprowadzeniem w połowie XIX w. do Szczecina linii kolejowej. Z tego powodu konieczne były korekty w systemie fortyfikacji. Żeby zapewnić bezpieczne połączenie szczecińskiej twierdzy z dworcem i nową częścią miasta, w latach 1848-1849 powstała Brama Odrzańska, która stała w sąsiedztwie obecnego dworca PKS.

Z tego samego okresu pochodzą także inne umocnienia do dziś widoczne w rejonie Dworca Głównego. Ich elementem był m.in. mur oporowy, który oddziela ul. Owocową od stacji kolejowej.

Dawny rawelin kryje w sobie pewną tajemnicę. To podziemia. Część z nich mieliśmy okazję zwiedzić. Dalszą wędrówkę uniemożliwia rumowisko. Kazamaty zawaliły się. Jak bardzo były obszerne? Dokąd prowadziły? To pozostaje zagadką. Ślady, które tam znaleźliśmy jasno wskazują, że w czasie II wojny światowej były wykorzystywane jako schron przeciwlotniczy.

Z dworca PKS doskonale widać świetnie zachowane budowle arsenału artylerii. Tylko ul. Świętopełka dzieli ów plac od czterokondygnacyjnego gmachu z czerwonej cegły, który przylega to potężnego muru oporowego z ul. Korzeniowskiego na szczycie. Różnica wysokości sprawia, że od strony tej drugiej ulicy gmach liczy tylko dwie kondygnacje. Szczecinianom znany jest jako siedziba klubu Słowianin.

Andrzej Kraśnicki jr

Gmach powstał w latach 1868-1869, ale dla potrzeb arsenału wykorzystano także wspomnianą skarpę. W podtrzymującym ją murze oporowym zbudowano 22 kazamaty. Magazynowano w nich amunicję, a także działa. Dziś w kazamatach i na placu przed nimi działa targowisko Tobruk.

Wcześniej arsenał szczecińskiej artylerii mieścił się w południowym skrzydle zamku. W nowym miejscu działał aż do 1898 r., czyli znacznie dłużej niż istniały szczecińskie fortyfikacje (likwidacja fortów zaczęła się w 1873 r.). Po wyniesieniu się z tego miejscu pruskiego wojska, arsenał stał się siedzibą firmy handlującej maszynami rolniczymi.

Ul. Owocową idziemy wzdłuż torów kolejowych do otwartego w tym roku lokalu gastronomicznego Ceglana. Jego frontowa ściana od strony dworca znajduje się przy tarasie prowadzącym na starą kładkę nad torami.

CEZARY ASZKIEŁOWICZ

CEZARY ASZKIEŁOWICZ

Nie ma wątpliwości, że mur we wnętrzu Ceglanej to fragment fortyfikacji Szczecina z połowy XIX w., a konkretnie Bateria Północna. Powstała w 1848 r., w czasach, kiedy powiększano pas fortyfikacji w związku z budową dworca kolejowego, a później nowej dzielnicy zwanej do dziś Nowym Miastem. W trakcie adaptacji dawnej baterii do nowej roli, w ścianie od strony dworca wybite zostały trzy duże okna. Innego źródła naturalnego światła wcześniej nie było.

CEZARY ASZKIEŁOWICZ

CEZARY ASZKIEŁOWICZ

Kiedy pod koniec lat 70. XIX w. fortyfikacje zaczęły być likwidowane, nie wszystko zburzono. Częściowo zachowana bateria pozostała jako element umocnień podtrzymujących skarpę i budynki nad dworcem.

To, co zostało odkryte w czasie budowy Ceglanej, to z pewnością tylko część podziemi. W jednym z miejsc gruz na podłożu był luźny. Włożony między cegły pręt wszedł głęboko. To oznacza, że pod Ceglaną jest jeszcze jedna kondygnacja, w całości zagruzowana. Dlaczego? Kiedy? Trudno dziś powiedzieć.

Za starą kładką zapuszczamy się mroczną uliczką na tyły starej lokomotywowni. Mur po prawej stronie ciągnie się niemal do ul. Potulickiej. Wygląda jak zwykła konstrukcja podtrzymująca skarpę. Ale to także pozostałość po fortyfikacjach, którym po prostu przypisano nową rolę. Dziś podtrzymują one teren, na którym stoją garaże, magazyny i którędy przebiega jezdnia ul. Czarnieckiego.

Mur jest trudno dostępny. Żeby się do niego dostać, trzeba okrążyć budynki kolejowe, a następnie wspiąć się na stromą, mocno zarośniętą skarpę. Jesienią i zimą, kiedy liście nie przysłaniają widoku, nie trzeba się jednak wysilać. Z daleka widać otwory galerii strzelniczej, przez które przesypuje się piasek. W kilku miejscach ścianę rozsadziły drzewa. Czy za murem, na wysokości otworów strzelniczych, kryje się jakiś korytarz? Tego nie wiadomo.

ANDRZEJ KRAŚNICKI JR

W pobliżu muru warto odszukać schodki, którymi dostaniemy się na ul. Potulicką. Idąc lewą stroną jezdni w kierunku pętli, dojdziemy do charakterystycznego obiektu: okrągłego budynku, czyli kolejowej wieży wodnej. Z tego miejsca zobaczycie najciekawszy element zachowanych fortyfikacji. To tzw. mur Carnota z ośmioma otworami strzelniczymi. Ma około 1,2 m szerokości i od strony ul. Potulickiej liczy 6 m wysokości. Dużo niższy jest od strony Odry, gdzie został częściowo zasypany. Ów mur ciągnie się w stronę Potulickiej tworząc ścianę, na której opiera się teren z kilkoma kamienicami.

To fragment fortyfikacji powstałych w latach 1845-1869, kiedy Szczecin rozbudowywał się o Nowe Miasto. Mniej więcej w tym miejscu kończył się zasięg umocnień, które schodziły w kierunku Odry, gdzie znajdowała się Bateria Południowa.

Ciekawostką w tym miejscu są świetnie zachowane kazamaty, które w czasie II wojny światowej były zaadoptowane na schron. Stąd solidne, stalowe drzwi broniące do nich dostępu.

ANDRZEJ KRAŚNICKI JR

Wnętrze nie nadaje się jednak do oprowadzania wycieczek. Podziemia zostały zagospodarowane przez okolicznych zbieraczy wszelakich śmieci, którzy urządzili tu sobie magazyn. Szkoda, bo - jak zauważa w swojej rozprawie doktorskiej na temat szczecińskich fortyfikacji Izabela Kozłowska z ZUT - jedyne, oczywiste dla wszystkich relikty fortyfikacji to dwie bramy miejskie.

- Pozostałe zabytki architektury militarnej są nierozpoznane i poza świadomością społeczną mieszkańców Szczecina, ulegając powolnej degradacji, znikając z urbanistycznej struktury Szczecina. Taka sytuacja stawia obiekty poforteczne, które są bardzo często w złym stanie technicznym i na krawędzi zagłady, poza możliwością objęcia ich ochroną konserwatorską czy spójnego wykorzystania i zagospodarowania, jako obiekty świadczące o dziejach twierdzy Szczecin - podsumowuje dr Kozłowska.