Zanim wyjaśnimy, skąd się wzięła powojenna zła sława czerwonego ratusza i co kryją jego wnętrza, zacznijmy od tego, dlaczego i kiedy powstał. Decyzja o budowie nowej siedziby miejskich władz zapadła w 1856 r. Władze urzędowały wówczas w gmachu dzisiejszego Ratusza Staromiejskiego, którego wielkość i stan nie przystawały już do potrzeb magistratu.
Projekt powstawał w latach 60. XIX w. Jego autorem był Konrad Kruhl, architekt wykształcony w Berlinie, znany później także jako autor pobliskiej synagogi (zniszczonej jeszcze przed wojną), jak i zachowanego do naszych czasów gmachu mieszczącego dziś Archiwum Państwowe. Nietrudno w tym ostatnim wypadku dostrzec pewne podobieństwo do ratusza -oba obiekty to świetne przykłady modnego w drugiej połowie XIX w. stylu neogotyckiego.
Budowa nowej siedziby władz Szczecina była możliwa dzięki ogromnym przeobrażeniom tej części miasta, które zaczęły się w połowie lat 40. XIX w. Stało się to za sprawą budowy linii kolejowej i dworca oraz powstania dzielnicy Nowe Miasto, co wiązało się z wyjściem zabudowy poza ramy dotychczasowych fortyfikacji.
Nowy Ratusz rozpoczęto budować jednak dopiero wówczas, gdy losy całych szczecińskich fortyfikacji były przesądzone. Dwa lata po decyzji o ich likwidacji, 2 września 1875 r., uroczyście wmurowano kamień węgielny. Budowa zakończyła się w 1878 r., ale oficjalne oddanie do użytku nastąpiło 10 stycznia 1879 r. Wtedy budynek stał się siedzibą magistratu i nadburmistrza Szczecina.
Naszą wędrówkę przez wnętrza ratusza zaczynamy od części najbardziej reprezentacyjnej, a przy tym ogólnodostępnej. To główna klatka schodowa. Dostaniemy się do niej poprzez wejście od strony pl. Batorego.
Wnętrze jest imponujące, zwieńczone efektownym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Dzięki zakończonym w 2016 r. pracom remontowym efekt jest piorunujący. Kto pamięta wnętrze głównego holu sprzed remontu, aż przysiądzie z wrażenia. Cegła została oczyszczona z naniesionej w latach 60. XX w. farby i odnowiona. Nie jest jednak jednolicie czerwona. Na części cegieł pojawia się odcień zieleni. Tak było, kiedy powstał gmach. Na sklepieniach pojawiła się efektowna malatura, a pod nimi zawisły potężne, stylowe żyrandole.
Wnętrze holu najbardziej odmieniała jedna rzecz: odtworzenie kolorowego świetlika nad klatką schodową. Wpada przez niego jasne, ciepłe światło wzbogacone o nowe, dodatkowe sztuczne oświetlenie podkreślające szczegóły elewacji.
CEZARY ASZKIEŁOWICZ
Na ścianie klatki schodowej, na wprost schodów, zwraca uwagę ważąca około 800 kg płaskorzeźba o wymiarach 1,6 na 1,3 m. To herb Szczecina. Tarczę z gryfem w koronie podtrzymują dwa lwy szwedzkie. Całość otoczona jest wieńcem laurowym, a w rogach umieszczone są główki aniołków. Tablica jest jedną z niewielu w Szczecinie pamiątek barokowej plastyki kamiennej
Historia herbu z lwami ma związek z oblężeniem Szczecina przez wojska saskie i brandenburskie (wrzesień-listopad 1659 r.). W owym czasie mieszkańcy Szczecina, znajdujący się pod panowaniem Szwedów, wsparli okupującą miasto załogę szwedzką i skutecznie odparli Sasów i Brandenburczyków. W nagrodę za to król szwedzki Karol XI do herbu Szczecina dodał dwa lwy podtrzymujące koronę Wazów. Herb z lwami umieszczono na wybudowanej w 1660 r. Bramie Nowej, która stała w miejscu obecnego skrzyżowania al. Niepodległości z ul. Wyszyńskiego (naprzeciwko Bramy Portowej ? od strony wschodniej).
W 1732 r., po rozebraniu Bramy Nowej, płyta z herbem została umieszczona w Ratuszu Staromiejskim, a po wybudowaniu czerwonego ratusza została do niego przeniesiona. Nie trafiła jednak do klatki schodowej, gdzie jest obecnie wyeksponowana. Została wmurowana w podziemiach ratusza od strony obecnego pl. Tobruckiego. Mieściła się tam wówczas restauracja, a po odbudowie gmachu na przełomie lat 50. i 60. XX w. Wojewódzki Klub Techniki i Racjonalizacji.
Kiedy w latach 90. powstała tam nieistniejąca już restauracja Wielki Mur, jej właściciele zasłonili herb. Zakurzona i zapomniana tablica została ponownie ''odkryta'' (były o niej wspominki w przewodnikach, ale mało kto wiedział, gdzie jej szukać) w 2003 r., podczas przejmowania lokalu przez Urząd Morski. Wtedy też zapadła decyzja o renowacji herbu i przeniesieniu go w bardziej reprezentacyjne miejsce.
CEZARY ASZKIEŁOWICZ
Sławomir Górkiewicz, kierownik zespołu ds. techniczno-remontowych w Urzędzie Morskim, prowadzi mnie do niedostępnych części gmachu. Schodzimy do piwnic. Pierwszy poziom nie jest zbyt interesujący, ale w kolejnym robi się już ciekawie. Od razu rzuca się w oczy zejście do tunelu o konstrukcji betonowej. Wygląda identycznie jak konstrukcje schronów budowanych w Szczecinie w czasie II wojny światowej. Kilkanaście schodów w dół prowadzi do tunelu zbudowanego już poza murami Nowego Ratusza. Wędrówka nie jest długa, bo zaraz za końcem schodów tunel urywa się. Do 2003 r. nie było to takie jasne, co rozpalało wyobraźnię miłośników podziemnego miasta. Tunel był bowiem zawalony gruzem i piachem. Grupa pasjonatów dostała wówczas zgodę Urzędu Morskiego na odgruzowanie tego miejsca. Podstawowe pytanie brzmiało: dokąd tunel prowadzi? Szybko okazało się, że donikąd. Według mojej oceny, wynikającej z penetracji podobnych podziemnych obiektów, tunel po prostu nie został ukończony. Świadczy o tym kilka charakterystycznych elementów, takich jak niezalane betonem elementy zbrojenia.
Czemu miał służyć tunel? To nic innego jak droga ewakuacyjna. Podziemia ratusza były dobrym schronem, ale w wypadku jego zbombardowania i zawalenia się mogły stać się pułapką. Stąd rozpoczęcie budowy tunelu prowadzącego poza obręb budynku. Podziemne przejście prowadzi ok. 8 m pod ziemią w kierunku pl. Batorego. Tam prawdopodobnie miało być wyjście. To, czy miało być ono docelowo połączone np. z podziemiami pobliskiej dawnej komendy (dziś jest tam pub Stara Komenda), to dziś już tylko domysły.
Piwnice rozciągające się pod częścią gmachu przyległą do pl. Batorego mają już tylko czysto techniczne znaczenie. Wędrując tamtędy, co jakiś czas pochylamy się, by przejść pod rurami wentylacyjnymi. Trafiamy na dwie ciekawostki. Pierwsza to oryginalny, duży niemiecki kaloryfer. Obecnie nie jest już używany.
Druga ciekawostka to duży, mocno poczerniały piec z uchylonymi wrotami, za którymi jest wypalone wnętrze. Nie wiadomo, jakie urzędowe tajemnice w nim spopielono. Bowiem jeszcze w latach 90. XX w. w tym piecu palono zbędne, ale ważne i poufne dokumenty. Po tamtych czasach zachowała się wciąż wisząca na ścianie ''Instrukcja obsługi urządzenia do spalania papieru'', z którego wynika, że temperatura we wnętrzu mogła sięgać 700 stopni. Zachowało się też wiekowe radio ''Sobótka'' firmy Unitra, które umilało pracę palacza. Radio udało się włączyć, lampy podświetliły skalę, ale z wnętrza skrzynki nie wydobył się już żaden dźwięk.
Andrzej Kraśnicki jr
Opuszczamy podziemia i kierujemy się do sali obrad na pierwszym piętrze.
Andrzej Kraśnicki jr
Andrzej Kraśnicki jr
Podczas przeprowadzonej w ostatnich latach renowacji okazało się, że sklepienie kryje belki noszące ślady pożaru. To okazja, by w naszej opowieści wrócić do roku 1945, kiedy to gmach wciąż stał nietknięty mimo wojennej zawieruchy.
Okoliczności zniszczenia czerwonego ratusza nie są do końca jasne. Przez lata podawane były różne wersje z tą o ''hitlerowskich dywersantach'' na czele. Szczecińskie Towarzystwo Miłośników Komunikacji Miejskiej przedstawia z kolei na swojej stronie dramatyczną relację Wacława Domińskiego, który jako 16-latek był w polskiej ekipie mającej za zadanie przejęcie gmachu strzeżonego przez niemieckiego dozorcę. Ten nie chciał ich wpuścić do środka. Kiedy Polacy zaczęli się dobijać do masywnych drzwi, z wnętrza dobiegła seria z karabinu. Z relacji Domińskiego: ''Po krótkiej przerwie dały się słyszeć kobiece wrzaski i kilka pojedynczych strzałów. Nad głową Wacka rozwarło się okno, przez które wyskoczył chłopak w bieliźnie i zaczął uciekać w kierunku pobliskich ruin. Bez trudu go pochwycili. Trząsł się z zimna i przerażenia. Przed chwilą jego ojciec zabił matkę, siostry, a potem sam się zastrzelił. W tym momencie w parterowych oknach ratusza zrobiło się jasno. Słychać było wybuchy pękających kanistrów z benzyną, posypało się szkło z okien i błyskawicznie zaczął się rozprzestrzeniać ogień. Kiedy pod budynek podjechały wozy strażackie z byle jakim sprzętem, było już za późno na akcję gaśniczą. Ogień szedł w górę, kondygnacja po kondygnacji, i wciąż się odzywały pękające pojemniki z benzyną, które najwidoczniej ktoś poustawiał w korytarzach. Strażacy rozwinęli wąż aż do Odry, ale niskie ciśnienie wody pozwalało skierować jej strumień tylko do pierwszego piętra. Gmach płonął i nic nie było wstanie powstrzymać żywiołu ognia''.
To, że gmach został podpalony w maju 1945 r., jest faktem. Podobnie jak i to, że nieliczna i kiepsko wyposażona straż pożarna nie była w stanie go ugasić.
Wypalony budynek został przez Polaków porzucony. Nie było jeszcze wówczas środków, by zabezpieczyć ruinę. Skrzętnie wykorzystali to inni. ''Wypalony trzon tzw. czerwonego ratusza [...] służył za siedlisko lokalnym bandom złodziejskim, amatorom szybkiego wzbogacania się, był miejscem podejrzanych transakcji i spotkań. Można tam było znaleźć pośredników do nabycia aut dowolnej marki, całych wagonów z zawartością [...]. Tam oraz w ruinach pobliskiego Starego Miasta działało całe szczecińskie podziemie gospodarcze [...]'' -pisał w swoich pamiętnikach Piotr Zaremba.
MUZEUM HISTORII SZCZECINA
Z sali obrad kierujemy się do gabinetu dyrektora Urzędu Morskiego. Andrzej Borowiec chętnie oprowadza po obszernym pomieszczeniu, z którego można wejść do widocznych z zewnątrz wieżyczek. To, że w tym gabinecie urzędował słynny burmistrz Hermann Haken i jego następcy, jest tylko hipotezą. Brakuje jakichkolwiek śladów po tamtych czasach, a sam gabinet jest przedzielony zbudowanymi już po wojnie ściankami wewnętrznymi. Jedna z nich oddziela go od sekretariatu.
Podobnie jest z pozostałymi pomieszczeniami i korytarzami. Gmach po wojnie został bowiem odbudowany jako typowy biurowiec. Najpierw jednak długo brakowało pomysłu, jak wykorzystać ruinę. Przeglądając prasę z lat 50. XX w., można natknąć się m.in. na pomysł ulokowania w gmachu ''kombinatu szkolnego'', czyli czterech szkół. Później pojawiła się koncepcja przeznaczenia go na biurowiec, co miało ścisły związek z poszukiwaniem wolnych mieszkań. Wiele z nich po wojnie zajmowały przeróżne biura i instytucje. Chodziło o ich przeprowadzkę do biurowców i tym samym uwolnienie lokali mieszkalnych, których w latach 50. w Szczecinie dramatycznie brakowało. Decyzja o odbudowie zapadła latem 1956 r. Pojawił się wówczas ciekawy pomysł przywrócenia gmachowi jego pierwotnej roli, czyli przeprowadzki w to miejsce Prezydium Miejskiej Rady Narodowej ulokowanej, tak jak dziś urząd i rada miasta, przy obecnym pl. Armii Krajowej. Do obecnego magistratu miały z kolei przenieść się szkoły.
Plany snuto, nic się nie działo, a tymczasem w marcu 1958 r. omal nie doszło do katastrofy. ''Zabezpieczyć czerwony ratusz! Złomiarze wykradają żelazne dźwigary'' alarmował ''Głos Szczecińsk''. Z dziennikarskiej relacji wynikało, że ''od tygodnia wywrotki jednego z przedsiębiorstw budowlanych'' podjeżdżają pod ratusz i ładują ''na paki'' dźwigary. Okoliczni mieszkańcy podnieśli alarm. Milicja zorganizowała zasadzkę, zatrzymano jedną osobę. W typowy dla tamtych czasów sposób sprawcę napiętnowano. W prasie podane zostało jego imię i nazwisko, numer dowodu oraz dokładny adres zamieszkania.
Prace budowlane w końcu ruszyły, a pierwsze efekty były jeszcze w 1959 r. Ostatecznie koncepcję przeniesienia do dawnego ratusza polskich władz miasta odrzucono. Od 1963 r. gmach jest siedzibą Urzędu Morskiego.
Wchodzimy na najwyższą kondygnację ratusza. Ta część była kilka razy przebudowywana. W latach 30. poddasze zagospodarowano na mieszkania, prawdopodobnie dla pracowników restauracji znajdującej się w podziemiach od strony obecnego pl. Tobruckiego. Dziś są tu po prostu biura.
Po drabinie wspinamy się na strych. Dach podtrzymuje drewniana konstrukcja. W południowo-wschodniej części wspinamy się po drewnianych drabinach na szczyt jednego z narożników budynku. Wychodzimy na dach. Rozciąga się stąd przepiękny widok na pl. Tobrucki, rejon dworca, Odrę. Świetnie widać dziesiątki torów towarowej stacji Szczecin Port Centralny. W kadrze znakomicie komponują się dwie imponujące wieże i iglice: katedry i Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego. Niemal na wyciągnięcie ręki są dwie wieżyczki naszego ratusza. Wieńczą je stalowe chorągiewki z datą ''1878'', czyli rokiem zakończenia budowy ratusza.
Andrzej Kraśnicki jr
Andrzej Kraśnicki jr
Andrzej Kraśnicki jr
Od 2004 r. szczeciński Urząd Morski sukcesywnie przywraca świetność gmachowi, który wpisany jest do rejestru zabytków. Odnowiono już całą elewację i wnętrza, wydając na to ponad 9 mln zł. Teraz na remont czekają tarasy i mur od strony pl. Tobruckiego.
Andrzej Kraśnicki jr
CEZARY ASZKIEŁOWICZ
CEZARY ASZKIEŁOWICZ
CEZARY ASZKIEŁOWICZ
CEZARY ASZKIEŁOWICZ
Materiał promocyjny
Dzisiejsza gazeta (e-wydanie)
Wszystkie komentarze