Szlakiem niedocenianych zabytków. Spacer ulicą św. Ducha [ZDJĘCIA]

Jest stosunkowo nowa. Na mapach miasta pojawiła się dopiero w 1995 r. Od 1945 do 1949 nazywała się św. Krzysztofa. Później PRL-wskie władze nadały jej bardziej świecką nazwę - Pod Bramą.

I św. Duch, i owa Brama są patronami jak najbardziej związanymi z historią ulicy. Od Starego Miasta prowadziła ona w stronę południowej części grodu, gdzie znajdowały się fortyfikacje. Tu stała brama miejska, zwana właśnie Bramą św. Ducha. Nie była to szczególnie wymyślna konstrukcja architektoniczna. Tak jak inne ówczesne miejskie bramy miała prosty, dwuspadowy dach, część, pod którą się przejeżdżało, i barbakan.

Fot. Grafiki pochodzą z książki ?Stettin? wydanej w Berlinie w 1925 roku

Pod wezwaniem św. Ducha działał też od 1237 r. przytułek zlokalizowany przy skrzyżowaniu z obecną ul. Dworcową. Rozebrano go w XVII w.

Przez następne kilka wieków wygląd uliczki się nie zmienił. Dopiero w XVIII stuleciu powstał tutaj budynek koszar i ogrody bractwa kurkowego, gdzie jego członkowie urządzali sobie strzelanie. Na skrzyżowaniu z ul. Podgórną powstało także więzienie.

Większe zmiany zaczęły tu zachodzić w drugiej połowie XIX w. Na Starym Mieście stara zabudowa zaczęła być wypierana przez kamienice charakterystyczne dla architektury XIX w.

Na ulicę św. Ducha wchodzimy od strony Dworcowej. Ulicę otwiera potężny, ponury, opuszczony gmach stojący na narożniku wymienionych ulic, czyli vis-á-vis poczty. Szczecinianie znają go jako siedzibę drukarni.

Historia budynku zaczyna się w 1900 r., kiedy to parcele wzdłuż ulicy zwanej wówczas Heiligegeistrasse kupuje firma H.B. Juda należąca do dwóch kupców ? Libenthala i Austerlitza. Założona w 1856 r. firma była potentatem na rynku konfekcji chłopięcej i męskiej. Miała swoje przedstawicielstwa w Hamburgu, Kopenhadze, Christianii (czyli obecnie Oslo), a nawet australijskim Melbourne. Właściciele H.B. Juda kupili nie tylko działkę, na której stoi dziś stara drukarnia, ale także sąsiednią (od strony widniejącego w dali kościoła). Na obu miał stanąć jeden, duży budynek.

Jeszcze w 1900 r. gotowy był projekt budynku handlowo-magazynowego, bo taką miał pełnić rolę. Projekt wykonał szczeciński architekt W.O. Zimmermann. Na parterze planowano stoiska handlowe, a na wyższych kondygnacjach magazyny. Kiedy fundamenty były już gotowe, kupcy zmienili plany. Podzielili parcele na dwie części. Na pierwszej, narożnej powstał interesujący nas budynek. Druga część działki przeznaczona została na hotel (o nim nieco dalej). 4 listopada 1901 r. gmach, który do dziś możemy podziwiać, był gotowy. Zmieniła się też koncepcja jego zagospodarowania. Na parterze powstała restauracja i sklep warzywny. Pierwsze i drugie piętro były magazynami, a poddasze wynajęto redakcji szczecińskiej gazety.

W 1913 r. gmach zmienił właściciela. Przewijało się przez niego sporo firm i to różnorodnych. Wciąż była restauracja, ale na piętrze funkcjonował np. zakład ślusarski, warsztat rowerowy, były biura firmy spedycyjnej.

Istotny przełom w historii budynku to rok 1921, kiedy w całości przejmuje go redakcja Stettiner Abendpost. Co prawda w oficynie pozostawiono dwie firmy odzieżowe, ale pozostała część obiektu zaczęła być dostosowywana do potrzeb redakcji, a także jej drukarni. Żeby udźwignąć ciężkie maszyny drukarskie, m.in. wzmacniano stropy. Zmienił się też nieco wygląd zewnętrzny budynku.

Gmach przetrwał II wojnę światową bez szwanku, ocalały nawet maszyny drukarskie i to właśnie w tym miejscu, jeszcze latem 1945 r. otwarto Drukarnię Państwową nr 1. Drukowano tu nie tylko pierwsze, szczecińskie gazety (jak np. Wiadomości Szczecińskie czy Kurier Szczeciński). Tu wydrukowano pierwszą, polską mapę Szczecina.

Pierwszy remont budynek przeszedł w latach 60. XX w. Kolejny miał miejsce w latach 1982-1983 i trzeba o nim wspomnieć, bo właśnie wówczas nadbudowano jedno piętro oszpecając budynek.

Andrzej Kraśnicki jr

W 1996 r. stara drukarnia została sprzedana. Obecny właściciel co kilka lat zapewnia, że ma wspaniałe plany co do kamienicy (miałby tam powstać hotel). Gmach jednak niszczeje, chociaż wpisany jest do rejestru zabytków.

Jak już wspomnieliśmy, kolejna działka, zaraz za starą drukarnią, zabudowana została nie mniej imponującą, niemal bliźniaczą kamienicą. Inwestorzy ulokowali w niej hotel funkcjonujący pod nazwą Metropole.

Hotel był jednym z większych w Szczecinie. Podobnie jak opisywany wcześniej budynek powstał w latach 1900-1901. Mieścił sto pokoi. Reklamował się jako miejsce ze znakomitymi apartamentami, z krytym basenem dla gości, garażami i bliskim sąsiedztwem przystani statków turystycznych. Oczywiście chwalono się też znakomitą kuchnią. Budynek nie przetrwał wojny. Nie pozostał po nim żaden ślad.

ANDRZEJ KRAŚNICKI JR

To właśnie w miejscu, gdzie stał, Marcelina Kuźniar zaprojektowała nową siedzibę Teatru Współczesnego.

SARP Szczecin

Idąc w stronę kościoła po prawej stronie ulicy wybija się spory budynek mieszkalno-usługowy.

ANDRZEJ KRAŚNICKI JR

Powstał w atmosferze wielkiej kłótni z historią Szczecina w tle. Kiedy w 2004 r. rozpoczęto wykopy pod jego fundamenty, odkryto pod ziemią stary mur. - Wreszcie znamy południową granicę średniowiecznego Szczecina! - wykrzyknął jeden ze szczecińskich archeologów, brodząc po kostki w wodzie. Wyciągał z błota ludzkie kości, średniowieczne kule armatnie, fragmenty ceramiki.

Fot. Sebastian Wołosz / Agencja Gazeta

SEBASTIAN WOŁOSZ

SEBASTIAN WOŁOSZ

Badania archeologiczne potwierdziły, że mamy do czynienia z reliktami zbudowanej około 1318 r. baszty (jednej z dwóch w tym zakątku) i muru obronnego. Okrągła u podstawy baszta nosiła nazwę Wittkop. Jej mur miał 170 cm grubości, a wewnętrzna średnica wynosiła 3,25 m. Przylegał do niej mur obronny, który biegł do bramy św. Ducha (dziś w miejscu bramy jest siedziba Warty przy ul. Dworcowej). Na dnie baszty archeolodzy znaleźli kości ludzkie i zwierzęce oraz granitowe kule armatnie.

- To wyjątkowa perełka, nigdzie indziej nie dokopaliśmy się do murów obronnych - zachwycał się Ryszard Kotla, miejski przewodnik. - Mamy niepowtarzalną okazję, żeby ujawnić ślad średniowiecznej historii miasta, a jest ich w Szczecinie niewiele. To znakomity moment, by pokazać średniowieczne fortyfikacje. To odkrycie uzmysławia nam, jak one przebiegały.

List otwarty w sprawie odkrycia przy ul. św. Ducha z apelem o zrekonstruowanie baszty wystosowali prof. Bronisław Geremek, historyk i mediewista, były minister spraw zagranicznych RP, oraz wybitny historyk Pomorza Zachodniego prof. Edward Rymar: - (...) Jesteśmy przekonani, że cały teren prac wymaga kompleksowych badań architektonicznych, gdyż może się okazać, że kryją się tam znaleziska o wprost nieocenionym znaczeniu dla historyków. Bardzo niepokoi nas fakt, że miejski konserwator zabytków nie wstrzymał prac budowlanych na miejscu odkrycia. Gdyby zdecydowano się - naturalnie po starannym zbadaniu całego terenu przylegającego do odnalezionej baszty - na rekonstrukcję baszty i fragmentu murów obronnych, to byłby to wspaniały gest świadczący o tym, że dzisiejsi mieszkańcy Szczecina, miasta o tak wspaniałej i skomplikowanej historii, czują łączność z duchami średniowiecznego grodziska. (...). Dlatego apelujemy do władz miasta, a także do ludzi, w których gestii leży los tego obiektu, o zrobienie wszystkiego, by już zrekonstruowana baszta wrosła na stałe w majestatyczny pejzaż zabytkowego Szczecina. (...).

Apele nic nie dały. Stanęło na tym, że na ścianie wybudowanego budynku powstał z cegieł kawałek muru mający sygnalizować, że tu znajdowały się średniowieczne mury.

Andrzej Kraśnicki jr

To, co odkryto, zostało ponownie przykryte. Jest pod posadzką podziemnego garażu.

- Piętnować trzeba to, że miasto sprzedało działkę w obrębie starego miasta, mając stuprocentową pewność, że jest tam coś cennego - irytował się Ryszard Kotla.

Co ciekawe, to nie Polacy jako pierwsi dokopali się do starych murów. Zrobili to jeszcze w 1898 r. budowlańcy, którzy w tym miejscu wznieśli w ciągu roku potężną kamienicę. Mieścił się w niej Geschäfthaus Leopold Juda (czyli dom handlowy Leopolda Judy), a potem Richard Lehmann & Co. Fabrik für Herren- und Knabenbekleidung (wytwórnia odzieży). Budynek został całkowicie zniszczony w czasie bombardowań miasta w 1944 r. Zastąpił go opisany wyżej budynek powstały na pozostałościach baszty.

ANDRZEJ KRAŚNICKI JR

Dochodzimy do prawdziwej perły wśród szczecińskich zabytków - to kościół pw. św. Jana Ewangelisty.

Historia zaczyna się w 1240 r., gdy do Szczecina trafił zakon franciszkanów. Upodobali sobie miejsce nad Odrą, w którym dziś stoi kościół i wybudowali tu swoją pierwszą siedzibę. Mury obecnego kościoła zaczęto wznosić około 1318 r. Najpierw powstało prezbiterium. Potem przez najbliższe kilkadziesiąt lat wznoszona była główna część kościoła, a jeszcze później przyciśnięte do wschodniej ściany budowli, czyli od strony Odry, zabudowania klasztoru. Całość powstała na trudnym, podmokłym terenie, opierając budowlę na 2,5-metrowych palach z pni olchy i topoli. Franciszkanie byli w Szczecinie do 1534 r., a opuszczając miasto zabrali ze świątyni wszystko co cenne. Kościół stał się częścią przytułku dla biednych i chorych. W XVII w. zakupiono do niego obrazy, ambonę, na ścianach pojawiły się polichromie. Kościół zaczął popadać w ruinę na początku XIX w., kiedy miasto przez dziesięć lat okupowali Francuzi. Okupanci zamienili świątynię w magazyn żywności i arsenał.

Nie najlepszy sposób posadowienia kościoła sprawił, że mury osiadały nierówno.

ANDRZEJ KRAŚNICKI JR

Budowli groziło zawalenie. W 1899 r. nadzór budowlany nakazał nawet rozbiórkę kościoła. Konserwatorom zabytków udało się temu zapobiec, przeprowadzono prowizoryczny remont, ale do bardziej konkretnych prac doszło dopiero w latach 1927-1930. To wówczas powstały widoczne dziś stalowe ściągacze spinające filary świątyni (jeden z nich jest mocno przechylony).

Andrzej Kraśnicki jr

ANDRZEJ KRAŚNICKI JR

Kościół jakimś cudem przetrwał wojenne bombardowania. Na solidny remont czekał jednak aż do XXI w. Zakończone w ostatnich latach kompleksowe prace wzmocniły konstrukcję świątyni. Odsłonięto także część polichromii...

ANDRZEJ KRAŚNICKI JR

oczyszczono elewację, wymieniono posadzki z montażem ogrzewania podłogowego. Powstał nowy basen chrzcielny, umożliwiający otrzymanie sakramentu chrztu w obrządku nawiązującym do wczesnochrześcijańskiej tradycji chrztów w basenie.

Andrzej Kraśnicki jr

Prawdziwą sensacją zakończyły się badania więźby dachowej.

Fot. Cezary Aszkiełowicz / AG

Okazało się, że drzewo użyte do budowy więźby szczecińskiego kościoła, zostało ścięte zimą 1368/69 r. (za panowania księcia Barnima III Wielkiego), a na dach trafiło w 1372 r. Wiadomo też, że ścinane były ponadstuletnie sosny, które rosły w dorzeczu Odry. Budulec był więc rodzimy. Cała konstrukcja świetnie zachowała i wciąż podtrzymuje dach.

CEZARY ASZKIEŁOWICZ

Kościół jest na Europejskim Szlaku Gotyku Ceglanego.

Za kościołem ulica kończy się skarpą usypaną na gruzach przedwojennych kamienic. Biegnie po niej ul. Wyszyńskiego. Przed wojną obecna ul. Św. Ducha łączyła się tu z Königsstrasse. Jak widać przejeżdżał tędy tramwaj. W tym miejscu była bowiem gęsta zabudowa pomiędzy, którą istniały wąskie uliczki rozciągające się między obecnym Mostem Długim i ul. oSołtysią. Dziś przejście między kościołem św. Jana Ewangelisty w kierunku wznoszonego na nowo Starego Miasta oznacza konieczność przeprowadzenia wycieczki przez koszmarne budki handlowe i ich wyjątkowo obrzydliwe zaplecze. Po prostu wstyd.

Andrzej Kraśnicki jr

Andrzej Kraśnicki jr

Zawracamy w kierunku Dworcowej. Po prawej mijamy odrestaurowany gmach transformatorowni.

ANDRZEJ KRAŚNICKI JR

Pierwszą udokumentowaną w archiwach budowlą na tej działce był dom dla ubogich wdów, następnie zakład wychowawczy.

sedina.pl

Obecnie istniejący budynek elektrowni przy ul. św. Ducha wzniesiono w latach 1911-1913.

sedina.pl

Przetrwał wojnę i jako rozdzielnia działał do 1966 r. Później jego gospodarzem była Spółdzielnia Elektrotechniczna Selsin. Spółdzielnia chciała go w latach 80. wyburzyć i postawić w tym miejscu nową siedzibę, ale służby konserwatorskie zareagowały, wpisując obiekt w 1986 r. na listę zabytków. Później Selsin zrzekł się nieruchomości. Zaczął się trwający latami serial składający się z mniej lub bardziej realnych pomysłów na zagospodarowanie popadającego w ruinę obiektu.

Fot. Cezary Aszkiełowicz / AG

Fot. Cezary Aszkiełowicz / AG

Zakończył się sukcesem, czyli otwarciem w 2012 r. galerii sztuki współczesnej Trafostacja Sztuki.

Fot. Cezary Aszkiełowicz / Agencja Gazeta

Fot. Cezary Aszkiełowicz / Agencja Gazeta

Fot. Fundacja Hussar

Mijamy po prawej dwa paskudne obiekty z blaszaną elewacją (jeden z większych architektonicznych koszmarów w Szczecinie)...

Andrzej Kraśnicki jr

i dochodzimy do miejsca, gdzie zaczęliśmy wędrówkę. Po prawej stronie ulicę zamyka pięknie odremontowany budynek, w którym mieści się siedziba firmy ubezpieczeniowej Warta. Firma kupiła go w 2001 r. i podniosła z ruin. To cenne, bo obiekt jest jedyną pozostałością po istniejących tu kiedyś koszarach. Powstał w 1811 r.