Wystartowali wczesnym rankiem 15 lipca. 17 lipca samolot runął

Do dziś nie udało się jednoznacznie wyjaśnić, co było powodem katastrofy. Komisja powołana do stwierdzenia jej przyczyn wykluczyła zestrzelenie, przy którym upierali się żądni sensacji dziennikarze

Był to czas, kiedy fascynowano się technicznym wynalazkiem, jakim był aeroplan. Zdobyto już niezłe doświadczenia w zakresie wykorzystania samolotów do celów wojskowych. Wojna się skończyła i producenci samolotów podejmowali nowe wyzwania techniczne, a piloci zaczęli się emocjonować biciem rekordów wysokości lotów, a przede wszystkim długością przelotów, często z pobudek patriotycznych, by przynieść chlubę swojemu krajowi i narodowi. Tak było z naszymi lotnikami kpt. Franciszkiem Żwirką i Stanisławem Wigurą (na zdjęciu), którzy biorąc udział w Międzynarodowych Zawodach Samolotów Turystycznych ''Challenge 1932'', odnieśli wspaniałe zwycięstwo, przynosząc chlubę naszym skrzydłom.

Tak było też z dwoma litewskimi lotnikami Steponasem Dariusem i Stasysem Girenasem. Ich lot z Nowego Jorku do Kowna, wtedy, w 1933 r., byłby drugim co do długości. Lot, który zakończył się pod Myśliborzem.

plienosparnai.lt

Darius i Girenas poznali się w roku 1927, a w 1932 podjęli decyzję o wspólnym locie przez Atlantyk z Nowego Jorku do Kowna.

Zakupili wyeksploatowany samolot typu Bellanca. Wsparcia finansowego na przelot udzieliło społeczeństwo Litwy. Po wymianie silnika samolot ważył 1209 kg, a w pełni obciążony 3668 kg. Mógł osiągnąć prędkość 200 km na godz. Nadali mu nazwę ''Lituanica''. Zamierzali nim powrócić do Stanów Zjednoczonych, o ile władze Litwy sfinansowałyby ten lot. Wobec braku deklaracji rządu podjęli się lotu w jedną stronę o długości ok. 7100 km. Byłby on drugim na świecie co do długości przelotu. Sporządzili odezwę-testament ''Do młodej Litwy'', której tekst w języku litewskim i polskim prezentowany jest w muzeum- chacie żmudzkiej w Pszczelniku.

Wczesnym rankiem 15 lipca 1933 r. o godz. 5.24 do rajdu dookoła świata na najnowocześniejszym w owym czasie samolocie wystartował Amerykanin Willi Post. Dokładnie w godzinę później z lotniska Bennetta (obecnie Międzynarodowy Port Lotniczy im. J. E. Kennedy'ego) wystartowali Litwini. Przelecieli nad Atlantykiem, Szkocją i Kilonią.

Po 35 godzinach lotu i pokonaniu ok. 6400 km trasy 16 lipca ok. godz. 23 ''Lituanica'' widziana była nad Stargardem. Nad Pomorzem (leżało wówczas w granicach III Rzeszy) szalała w tym czasie burza. Piloci przypuszczalnie próbowali ominąć ją od strony południowej, o czym świadczy fakt dostrzeżenia ''Lituaniki'' nad Barlinkiem.

17 lipca 1933 r. o godz. 0.36 w okolicy Myśliborza samolot runął na korony drzew w pobliżu wsi Pszczelnik. Około piątej nad ranem znalazła go zbierająca grzyby dziewczyna z Pszczelnika.

Na próżno na lotnisku w Kownie, gdzie około trzeciej w nocy miała wylądować ''Lituanica'', na triumfalny przylot dzielnych rodaków oczekiwał tłum blisko 50 tys. Litwinów.

Na zdjęciu - ''Lituanica'' w Nowym Jorku.

Przyczyny katastrofy nie zostały ostatecznie wyjaśnione. Ostrzelanie raczej wykluczono. Jakkolwiek w tym rejonie w owym czasie doszło do rozbicia aż pięciu samolotów, to jednak za przyczynę wypadku uznano szalejącą wówczas burzę. Niektórzy przypuszczają, że części samolotu, które mogły posiadać ślady kul, zostały skrzętnie usunięte i nie ujawniono ich przed komisją. Zestrzelenie brano pod uwagę, bowiem w tym rejonie rozlokowane były baterie artylerii przeciwlotniczej i karabinów maszynowych. Ich obsługa rzekomo miała rozkaz strzelać do każdego samolotu, który znajdzie się w zasięgu. Za takim rozumowaniem przemawia tym bardziej fakt, że ''Lituanica'' nadleciała znad Barlinka, czyli od strony granicy z Polską.

Przedstawiciele litewskiej placówki dyplomatycznej przybyli z Berlina na miejsce wypadku zastali już zwłoki lotników złożone do trumien, a części samolotu poprzekładane. Ścięte na kilkudziesięciometrowym odcinku korony drzew świadczyły, że samolot w ostatnich chwilach tragedii leciał lotem ślizgowym, co mogłoby dowodzić, że lotnicy próbowali sprowadzić maszynę na ziemię po zaistnieniu jakiegoś zdarzenia (ostrzelania?). Samolot w wyniku urwania elementu skrzydeł czy kadłuba, blokady sterów itp. spadłby raczej natychmiast, a nie leciał dalej lotem ślizgowym. Takie były opinie ekspertów, zaoczne co prawda, ale czy niepozbawione logiki? Sam Charles Lindbergh tak skomentował to tragiczne zdarzenie: ''Śmierć litewskich lotników wydaje mi się szczególnie dziwna i bolesna''.

Trumny lotników przewieziono początkowo do Myśliborza, później na lotnisko w Szczecinie-Dąbiu, skąd odleciały do Królewca. Stąd zaś, również drogą lotniczą, w asyście dziewięciu litewskich samolotów, przewieziono je do Kowna, ówczesnej stolicy Litwy. W pogrzebie uczestniczyło ok. 100 tys. osób.

Prochy bohaterskich lotników nie zaznały spokoju. Podczas II wojny światowej (Litwa znajdowała się pod okupacją radziecką) z mauzoleum zostały przeniesione do Instytutu Medycyny, a w 1964 r. po przeprowadzeniu sekcji sądowo-lekarskiej złożono je w anonimowej mogile na cmentarzu wojskowym. Wiele lat później, po odzyskaniu przez Litwę niepodległości, na miejscu pochówku zbudowano monumentalny pomnik wg projektu Vytautasa Macziuikosa.

Pomnik stoi też w Pszczelniku. W obchodach zorganizowanych z okazji 75. rocznicy tragedii wzięli udział prezydent Lech Kaczyński i prezydent Litwy Valdas Adamkus.

Fot. Cezary Aszkiełowicz

Lech Kaczyński mówił wówczas: Ludzie ci wykazali się wielką odwagą, bo chcieli rozsławić swoją ojczyznę. I w tym sensie swój cel osiągnęli. Wtedy jednak w 1933 r. świat zmieniał się na niekorzyść. Tu, na tej ziemi, od kilku tygodni rządził Adolf Hitler. Byli tacy, którzy chcieli już wtedy podjąć walkę. Należał do nich Józef Piłsudski. Nie znalazł sojuszników. Później nasze narody stały się ofiarą totalitarnych imperiów. W końcu jednak odzyskaliśmy niepodległość. Nasze dwa państwa, co nie udało się niestety w okresie międzywojennym, dziś są zaprzyjaźnione. Nasza obecność tutaj jest tego wyrazem.

AG

Uroczystości związane z obchodami 83. rocznicy śmierci litewskich lotników Steponasa Dariusa i Stasysa Girenasa pod Pszczelnikiem zostaną upamiętnione 16 i 17 lipca 2016 r. koncertami Chóru Akademii Nauk Litwy- informuje biuro prasowe marszałka województwa zachodniopomorskiego. 
Chór w Szczecinie wystąpi dwukrotnie: 16 lipca 2016 r. o godzinie 18 na Zamku Książąt Pomorskich w sali Bogusława oraz 17 lipca 2016 r. o godzinie 9 w Bazylice Archikatedralnej Św. Jakuba w Szczecinie, w trakcie mszy św., celebrowanej przez arcybiskupa metropolitę szczecińsko-kamieńskiego Andrzeja Dzięgę. Chór usłyszymy także w niedzielę podczas uroczystości pod Pszczelnikiem.

W wydarzeniach rocznicowych weźmie udział Wiceminister Spraw Zagranicznych Republiki Litewskiej Mantvydas Bekešius, Ambasador Republiki Litewskiej w Polsce Šar?nas Adomavičius, Konsul Honorowy Litwy w Szczecinie Wiesław Wierzchoś oraz członek Zarządu Województwa Zachodniopomorskiego Robert Grzywacz. 

Uroczystości upamiętniające lotników organizowane są przez Ambasadę Republiki Litewskiej oraz Konsula Honorowego Republiki Litewskiej w Szczecinie.