Plan, którego reprodukcję prezentujemy, trafił do sprzedaży w lutym 1946 roku. Prace nad nim prowadzone były od jesieni 1945 roku. Autorem był jeden z pionierów Szczecina - geodeta Tadeusz Rąpa, pomysłodawcą Piotr Zaremba - pierwszy prezydent polskiego Szczecina. Prezydent zajął się też osobiście pracą korektora nanosząc poprawki i uwagi. Zorganizował też druk w kolorze, co jak na ówczesne, szczecińskie warunki było sporym wyzwaniem. Zadania podjęła się Drukarnia Państwowa nr 1 w Szczecinie. Dziś do opuszczona kamienica stojąca vis a vis gmachu poczty przy ul. Dworcowej.
Andrzej Kraśnicki jr
Ta część planu od razu przykuwa uwagę. Kwartały zaznaczone na czarno. To część miasta uznana za całkowicie zniszczoną, bez szans na odbudowę czegokolwiek, morze gruzów. Efekt alianckich bombardowań w czasie wojny. W ówczesnych realiach był to też wyraźny znak, że to strefa zakazana, że lepiej się tam nie zapuszczać, bo można stracić życie. Najgorszą sławą cieszyło się Stare Miasto, według ówczesnych wyliczeń zniszczone w 95 procentach. Przetrwały pojedyncze budowle; resztki zamku, stary ratusz, kamienica Loitzów, kościół św. Jakuba. Spod zniszczonych kamienic na podzamczu odsłoniły się solidne mury - dolna część baszty.
Fot. Stanisław Dowlasz
W kategoriach cudu można kwalifikować przetrwanie bez najmniejszego uszczerbku kościoła św. Jana Ewangelisty.
Fot. Cezary Aszkiełowicz / Agencja Gazeta
Fot. Łukasz Wądołowski / Agencja Gazeta
Spróbujcie na mapie odnaleźć plac Rodła. W przedwojennym i powojennym układzie ulic nie ma takiego placu czy też skrzyżowania. Są za to ulice o zagadkowych dziś nazwach: Cysterska, Leszka Białego, Radomira, Dobrosławy, Borysza. Jest też ulica Roosvelta tyle, że znacznie dłuższa niż dziś. Obecny plac Rodła znajduje się mniej więcej u zbiegu widocznych na mapie ulic Radomira, Roosvelta oraz ulic Jaromira (dziś Wyzwolenia) i alei Pomorskiej (dziś ul. Piłsudkiego). Mamy więc punkt odniesienia. Teraz widać więc, że na północ od obecnego placu Rodła nie ma dziś bogatej siatki ulic widocznej na planie z 1946 roku. Całość zajmuje Pazim, Galaxy, pusty plac po hotelu Neptun.
Do 1944 roku w kwartale ograniczonym dziś aleją Wyzwolenia, Malczewskiego, Matejki i Piłsudskiego rozciągała zwarta zabudowa poprzecinana ulicami, których nazwy podaliśmy wcześniej. Niemal wszystkie kamienice, które się tu znajdowały zostały doszczętnie zniszczone w czasie bombardowania w sierpniu 1944 roku.
sedina.pl
sedina.pl
Kiedy powstawała mapa z morza ruin sterczały ocalałe cudem dwie kamienice. Jedna z nich stoi do dziś i czeka na nowego właściciela. To budynek przy ul. Malczewskiego, tuż przy wjeździe na parking Galaxy. Ocalały też kamienice przy ulicy Borysza, której dawny przebieg przetrwał częściowo za sprawą rozebranego niedawno hotelu Neptun. Hotel stał właśnie przy tej ulicy. Kamienice stały zaś mniej więcej tam, gdzie jest dziś gmach ZUS i sąsiedni parking. Zostały rozebrane w pierwszej połowie lat 80 XX wieku przy okazji przebudowy ulicy Matejki.
Andrzej Kraśnicki
Andrzej Kraśnicki jr
Na północ od ulicy Malczewskiego rozciągało się kolejne morze ruin. Dziś być może trudno to sobie wyobrazić ale wszystkie ulice widoczne na mapie były ciasno zabudowane kamienicami. Ulica Staszica miała nawet linię tramwajową łączącą Niebuszewo z rejonem stoczni. Jest zaznaczona na mapie czerwoną linią, tak jak inne trasy tramwajowe w mieście. Na zdjęciu poniżej ulice Lubomirskiego i Staszica po usunięciu ruin
sedina.pl
Andrzej Kraśnicki jr
Z ulicy Staszica tory tramwajowe zostały zdemontowane i posłużyły jeszcze w latach 40 do budowy nowej linii wzdłuż ulicy Dworcowej. Było to konieczne, by tramwaje mogły dojechać do prowizorycznego mostu nad Odrą, który powstał na wysokości gmachu poczty. Tory są do dziś. Używany jest tor prowadzący pod górkę, w stronę Bramy Portowej.
Andrzej Kraśnicki jr
Andrzej Kraśnicki jr
Widoczna na mapie ulica Roosvelta to al. Wyzwolenia.
Kto wymyślił pierwsze polskie nazwy ulic? To historia, która zaczyna się od tragicznych losów Heleny Kurcyusz. Ta architekt i urbanistka, córka przedwojennego prezydenta Warszawy (Zygmunta Słomińskiego) działała w czasie wojny w podziemiu. Ujęta przez Gestapo trafiła do obozu Ravensbrück. Wracała po zakończeniu wojny do Polski z dwoma koleżankami, które zachorowały na tyfus. Musiały zatrzymać się w Szczecinie, gdzie Kurcyusz opiekowała się chorymi szukając na miejscu pomocy.
Przez przypadek spotkała prezydenta Szczecina Piotra Zarembę. Z miejsca zaproponował jej pracę w swojej administracji.
Jednym z pierwszych zadań był udział w komisji przemianowywania ulic. Tak to później wspominała:
- Przez wiele wieczorów, przy świeczce, spisywaliśmy ze Zdzisiem [synem jednej z jej chorych koleżanek - red] wszystkich znanych nam poetów, pisarzy, muzyków, architektów i plastyków. Potem przyszła kolej na bohaterów powstań, wodzów, królów itd.
Kurcyusz wymyśliła też nazwy, które były jej autorskimi pomysłami: Wiatru od Morza, Hołdu Pruskiego czy też Bohaterów Warszawy, która to nazwa przyjęła się w całej Polsce. Najsłynniejsza jest jednak ulica Ku Słońcu. Ku Słońcu, ku wschodowi Helena Kurcyusz szła do centrum rano po jedzenie i mleko dla swoich chorych koleżanek, a po południu także ku słońcu tyle, że już zachodzącemu wracała.
Na planie widnieje też pierwsza nazwa Cmentarza Centralnego, wówczas zwanego Cmentarzem Głównym.
Zdecydowana większość nazw ulic i placów pozostała do naszych czasów niezmieniona. Są jednak ciekawe wyjątki. Proszę zwrócić uwagę na nazwy mostów. Ten znany jako Kłodny (był obok dzisiejszej Trasy Zamkowej) nazwany został Mostem Poniatowskiego. Most Długi to na mapie Most Sobieskiego, a ostatecznie nie odbudowany most Dworcowy to Most Kazimierza Wielkiego.
Na zdjęciu poniżej wysadzony w powietrze Hansabrücke nazwany po wojnie Mostem Sobieskiego. Obecnie stoi tu Most Długi
Fot. Stanisław Dowlasz
Poniżej zniszczony most Kłodny
sedina.pl
Sporo jest też przykładów ulic, których pierwotne nazwy wymyślone przez ekipę Kurcyuszowej brzmiały zdecydowanie lepiej niż dziś. Ulica Energetyków była w 1946 roku ulicą Łasztową, a ulica Gdańska ulicą Portową.
Na pierwszym planie miasta są też nazwy, które zostały później zmienione na patronów bardziej pasujących do realiów politycznych. I tak mamy aleję Pomorską, która przemianowana została na ul. Mariana Buczka (dziś Piłudskiego). Jest plac Zgody, który później stał się placem Przyjaźni Polsko-Radzieckiej (do pierwotnej nazwy wrócono). Inaczej stało się z ul. Polonii Zagranicznej, która stała się ulicą generała Świerczewskiego, a dziś jest ul. Rayskiego. Czymś naturalnym w powojennych czasach w Polsce stał się plac Stalina (później przemianowany na plac Odrodzenia). Na planie mamy też ulicę Wilsona (chodzi o Thomasa Woodrowa Wilsona - prezydenta USA), później przemianowaną na ul. Rewolucji Październikowej. Obecnie to ul. Niemierzyńska.
Ciekawostką są też zupełnie niewiązane z polityką nazwy, które uległy później zmianom. I tak na przykład mamy Nowy Kanał (dziś Przekop Mieleński) czy też Rzekę Starówka (dziś Duńczyca). Jest też jeziorko Świtezianka, dziś znane jako Arkonka (sztuczne baseny powstały w miejscu naturalnego jeziorka w latach 60 XX wieku).
Warto zwrócić uwagę na rejon obecnej ulicy Sczanieckiej i Wilczej. Wiele się tu zmieniło. Na planie z 1946 roku wyróżnia się ulica 1 Maja. W kierunku wiaduktu kolejowego nie ma jednak ulicy Sczanieckiej - tego prostego odcinka szerokiej jezdni przedzielonej barierę energochłonną. Jest za to odbijająca nieco w prawo ulica Lubeckiego, która prowadzi aż do torów kolejowych. Tego fragmentu ulicy Lubeckiego już nie ma. Pozostała po niej część nasypyu oraz ukryte w krzakach resztki wiaduktu nad torami kolejowymi prowadzącymi od stacji Szczecin Niebuszewo w kierunku placów składowych Stoczni Szczecińskiej.
Andrzej Kraśnicki jr
Andrzej Kraśnicki jr
Warto też zwrócić na niebieski prostokąt. To mające jeszcze przedwojenny rodowód kąpielisko znane później jako Gontynka.
Na planie nie znajdziecie też ulicy 26 Kwietnia. Jadąc od strony ulicy Krzywoustego na zachód przejeżdżało się pod wiaduktem kolejowym (przebudowanym w latach 90. XX wieku), a zaraz za nim ulica skręcała w prawo. Na wprost był niezagospodarowany, mocni pagórkowaty teren nazywany przed wojną Alpami Turzyńskimi. Niemcy mieli dość pompatyczne plany zagospodarowania tego terenu. Ówczesny architekt miasta Hans Bernhard Reichow planował budowę hali sportowej. Miała być częścią posadowionego w tym rejonie wielkiego kompleksu z placem defilad, centrum kongresowym, pływalnią, stadionem, parkiem i ogrodem zoologicznym. Wszystko w duchu typowym dla hitlerowskich Niemiec.
Andrzej Kraśnicki jr
Cmentarz Oświęcimski i Cmentarz Majdański. Te nazwy znają tylko starsi szczecinianie. To nazwy cmentarzy, które w polskim Szczecinie, po usunięciu niemieckich pomników stały się po prostu parkiem rozciągającym się od ul. Słowackiego przez ul. Niemierzyńską aż do linii kolejowej. W pierwszych powojennych latach wciąż traktowane były jednak jako cmentarze stąd nazwy.
Na mapie znajdziecie jeszcze kilka takich przykładów jak Cmentarz Turzyński czy też Cmentarz Brdowski.
To czego na mapie nie zobaczycie to spory teren Szczecina, który tak naprawdę był terytorium radzieckim. Chodzi o port i Łasztownię. Sowieci zajęli port w 1945 roku i potraktowali go jako bazę przeładunkową skąd z okupowanych Niemiec transportowano wszystko co się dało na płynące do ZSRR statki. Port szczeciński stał się Centralną Bazą Przeładunkową nr 3601. Granica między ową bazą, a polskim Szczecinem była na wysadzonym w powietrze jeszcze przez Niemców Moście Długim. Radzieccy saperzy zbudowali na nim kładkę o nośności 16 ton i ustawili swój posterunek. Nawet prezydent Szczecina chcąc dostać się na Łasztownię musiał starać się o przepustkę. Port stał się tak naprawdę terytorium ZSRR, a Szczecin musiał oprzeć komunikację na trasie przez Autostradę Poznańską i prowizorycznie odbudowane w jej ciągu drewniane mosty.
Dopiero we wrześniu 1947 roku na mocy polsko-radzieckiego porozumienia w ręce Polskie przeszła spora część nabrzeży portowej, a na moście Długim (wciąż jeszcze zwanym mostem Sobieskiego) doszło symbolicznej zmiany warty - z radzieckiej na polską. Część nabrzeży pozostała jednak w gestii ZSRR i ich ostateczne przejęcie nastąpiło dopiero w 1955 roku.
Dzisiejsza gazeta (e-wydanie)
Wszystkie komentarze